شرایط سرقت ادبی

سرقت ادبی یا Plagiarism استفاده از ایده متن یا اثر دیگران به نام خود یا بدون ذکر منبع است. این عمل در حوزه‌های علمی ادبی و هنری پیامدهای جدی دارد و به اعتبار فرد آسیب می‌زند.

تعریف سرقت ادبی

سرقت ادبی به معنای استفاده از کار ایده متن طرح یا هرگونه محتوای متعلق به فرد دیگر و ارائه آن به نام خود یا بدون اشاره به خالق اصلی اثر است. این عمل می‌تواند شامل کپی‌برداری کامل یا بخشی از اثر باشد. سرقت ادبی نه تنها در متون نوشتاری مانند کتاب و مقاله رخ می‌دهد بلکه در حوزه‌های هنری موسیقی فیلم و حتی محتوای وب‌سایت‌ها نیز مصداق دارد. هدف اصلی در سرقت ادبی تملک غیرقانونی مالکیت فکری دیگران و کسب اعتبار یا منفعت از آن است. این تعریف شامل استفاده از محتوای دیگران با تغییرات جزئی در کلمات و جملات نیز می‌شود چرا که ایده و ساختار اصلی همچنان متعلق به فرد دیگری است.

تاریخچه سرقت ادبی

مفهوم سرقت ادبی اگرچه امروزه بیشتر در زمینه پژوهش و نگارش دانشگاهی مطرح است اما ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد. واژه لاتین «Plagiarius» به معنای «غارتگر» یا «فریبکار» توسط شاعر رومی مارکوس والریوس مارتیالیس در قرن اول میلادی برای اشاره به کسانی که اشعار او را به نام خود منتشر می‌کردند به کار رفت. در گذشته به دلیل محدودیت در انتشار و دسترسی به آثار شناسایی و پیشگیری از این عمل ساده‌تر بود اما با این حال نیز سرقت ایده‌ها در جمع‌های محدود رخ می‌داد. با گسترش دانش افزایش تعداد نویسندگان و پژوهشگران و به‌ویژه با ظهور فناوری‌های چاپ و انتشار الکترونیک و دسترسی آسان به اطلاعات از طریق اینترنت کپی‌برداری بسیار آسان شد. این تحولات نیاز به ابزارها و روش‌های نوین برای تشخیص اصالت آثار را بیش از پیش ضروری ساخت و منجر به توسعه نرم‌افزارها و سایت‌های تخصصی بررسی سرقت ادبی شد.

انواع سرقت ادبی

سرقت ادبی اشکال گوناگونی دارد و می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند ادبیات هنر علم و رسانه بروز کند. هر یک از این حوزه‌ها ممکن است با انواع خاصی از سرقت ادبی مواجه شوند که پیامدهای متفاوتی به همراه دارد. به‌طور کلی سرقت ادبی تنها به کپی مستقیم متن محدود نمی‌شود و شامل دزدی ایده‌ها استفاده نادرست از منابع و حتی استفاده بدون اجازه از آثار قبلی خود فرد (سرقت ادبی از خود) نیز می‌گردد. انواع رایج سرقت ادبی عبارتند از سرقت مستقیم سرقت موزاییکی سرقت با بازنویسی سرقت جهانی سرقت منبع‌محور سرقت ایده سرقت تصادفی و سایه‌نویسی. شناخت این انواع برای پیشگیری و تشخیص دقیق سرقت ادبی اهمیت حیاتی دارد و به حفظ اصالت و اعتبار آثار کمک می‌کند.

سرقت علمی و تفاوت آن با سرقت ادبی

سرقت علمی زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی محسوب می‌شود که به‌طور خاص در حوزه پژوهش‌های دانشگاهی و علمی رخ می‌دهد. این نوع سرقت شامل استفاده غیرقانونی از نتایج پژوهش‌ها داده‌ها متون مقالات پایان‌نامه‌ها و سایر آثار علمی بدون ذکر منبع یا با تحریف آن است. تفاوت اصلی میان سرقت علمی و سرقت ادبی در زمینه کاربرد آن‌هاست؛ سرقت ادبی یک مفهوم کلی‌تر است که شامل هرگونه محتوای فکری می‌شود (از شعر و داستان گرفته تا مقاله علمی) در حالی که سرقت علمی به‌طور مشخص به آثار و محتواهای تولید شده در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی اشاره دارد. سرقت علمی می‌تواند شامل جعل داده‌ها دستکاری نتایج یا استفاده از ایده‌های پژوهشی دیگران بدون ارجاع صحیح باشد که پیامدهای بسیار سنگینی در محیط‌های دانشگاهی دارد.

مصادیق سرقت ادبی

مصادیق سرقت ادبی بسیار گسترده و متنوع هستند و تنها به کپی مستقیم محدود نمی‌شوند. یکی از رایج‌ترین مصادیق استفاده بدون اجازه از متن دیگران و ارائه آن به نام خود است. بازنویسی یا پارافریز یک متن با تغییرات جزئی در کلمات بدون تغییر ساختار اصلی و ایده محوری نیز مصداق سرقت ادبی محسوب می‌شود به‌خصوص اگر منبع ذکر نشود. استفاده از ایده‌های اصلی یک اثر بدون توسعه یا تغییر قابل توجه آن نیز نوعی سرقت ایده است. ارجاع دادن به منبعی که در واقعیت وجود ندارد یا تحریف اطلاعات منبع اصلی برای حمایت از دیدگاه خود از مصادیق سرقت ادبی منبع‌محور است. حتی استفاده از آثار قبلی خود فرد در یک اثر جدید بدون ارجاع مناسب (سرقت ادبی از خود) نیز در محیط‌های علمی مصداق سرقت ادبی محسوب می‌شود. علاوه بر این استفاده از تصاویر موسیقی ویدئو یا هرگونه محتوای هنری دیگر بدون کسب اجازه و ذکر منبع نیز در دسته مصادیق سرقت ادبی قرار می‌گیرد.

پیامدهای سرقت ادبی

سرقت ادبی پیامدهای منفی و گسترده‌ای برای فرد مرتکب و همچنین برای جامعه علمی ادبی یا هنری به همراه دارد. در سطح فردی مهم‌ترین پیامد از دست دادن اعتبار و وجهه حرفه‌ای است. یک نویسنده پژوهشگر یا هنرمند که مرتکب سرقت ادبی شود اعتماد مخاطبان همکاران و نهادهای مربوطه را از دست می‌دهد. این امر می‌تواند منجر به رد شدن آثار آینده از دست دادن فرصت‌های شغلی یا تحصیلی و حتی محرومیت‌های دائمی شود. علاوه بر این سرقت ادبی می‌تواند پیامدهای قانونی و حقوقی نیز داشته باشد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود. در سطح گسترده‌تر سرقت ادبی به پیشرفت دانش و خلاقیت آسیب می‌زند زیرا نوآوری و اصالت را تضعیف می‌کند و حقوق مالکیت فکری خالقان اصلی را پایمال می‌سازد. این عمل می‌تواند منجر به بی‌اعتمادی در جامعه علمی و کاهش انگیزه برای تولید آثار اصیل شود.

پیامدهای حقوقی و قانونی

سرقت ادبی در بسیاری از کشورها از جمله ایران پیامدهای حقوقی و قانونی مشخصی دارد. این عمل به عنوان نقض حقوق مالکیت فکری و حق مؤلف شناخته می‌شود. در ایران طبق ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان هر فردی که تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا بدون اجازه پدیدآورنده منتشر یا عرضه کند مجرم شناخته شده و ممکن است به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم شود. علاوه بر مجازات حبس ممکن است فرد ملزم به پرداخت خسارت به صاحب اثر اصلی شود. در محیط‌های دانشگاهی و علمی نیز سرقت علمی علاوه بر پیامدهای آکادمیک مانند کسر نمره رد پایان‌نامه یا مقاله تعلیق یا اخراج دانشجو یا استاد می‌تواند منجر به پیگیری‌های قانونی داخلی از سوی دانشگاه یا موسسه مربوطه شود. این پیامدهای حقوقی و قانونی با هدف حفاظت از حقوق پدیدآورندگان و جلوگیری از تضییع حقوق معنوی و مادی آن‌ها اعمال می‌شوند.

پیشگیری از سرقت ادبی

پیشگیری از سرقت ادبی نیازمند آگاهی دقت و رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای در تولید محتوا است. مهم‌ترین راهکار پیشگیری درک صحیح مفهوم سرقت ادبی و انواع آن است تا فرد به صورت ناخواسته نیز مرتکب آن نشود. استفاده صحیح از منابع و ارجاع‌دهی دقیق به آن‌ها یکی از مؤثرترین روش‌هاست. هرگاه از ایده متن داده تصویر یا هرگونه محتوای متعلق به دیگری استفاده می‌شود باید با رعایت اصول استاندارد ارجاع‌دهی منبع آن ذکر گردد. استفاده از نقل‌قول‌ها و مشخص کردن دقیق بخش‌های نقل شده نیز ضروری است. در صورت نیاز به استفاده از محتوای دیگران با تغییرات باید از روش بازنویسی (پارافریز) اصولی استفاده کرد به گونه‌ای که متن کاملاً به زبان و سبک نویسنده جدید نوشته شود در حالی که ایده اصلی حفظ شده و البته منبع اصلی نیز ذکر گردد. آگاهی از قوانین کپی‌رایت و مالکیت فکری نیز به پیشگیری از این عمل کمک می‌کند.

ارجاع‌دهی صحیح

ارجاع‌دهی صحیح یکی از ستون‌های اصلی در پیشگیری از سرقت ادبی به‌ویژه در متون علمی و پژوهشی است. هدف از ارجاع‌دهی اعتبار بخشیدن به ایده‌ها و کارهای دیگران و امکان دسترسی خواننده به منابع اصلی است. ارجاع‌دهی باید برای هرگونه اطلاعات ایده نقل‌قول مستقیم یا حتی بازنویسی از منبعی دیگر صورت گیرد مگر آنکه اطلاعات مورد نظر دانش عمومی و جهان‌شمول باشد. سبک‌های مختلفی برای ارجاع‌دهی وجود دارد مانند APA MLA شیکاگو و ونکوور که هر کدام قواعد خاص خود را برای نمایش اطلاعات منبع در متن و در فهرست منابع پایانی دارند. انتخاب سبک ارجاع‌دهی معمولاً بستگی به حوزه موضوعی نوع نشریه یا الزامات دانشگاهی دارد. ارجاع‌دهی می‌تواند به صورت درون‌متنی (مانند ذکر نام نویسنده و سال انتشار) یا به صورت پاورقی (Footnote) یا پی‌نوشت (Endnote) انجام شود. یک ارجاع کامل در فهرست منابع معمولاً شامل اطلاعات دقیق‌تری مانند عنوان اثر نام نشریه شماره جلد و صفحه و اطلاعات دسترسی است.

ابزارهای تشخیص سرقت ادبی

با توجه به حجم عظیم اطلاعات موجود و سهولت کپی‌برداری در عصر دیجیتال ابزارهای تشخیص سرقت ادبی به عنصری ضروری برای بررسی اصالت آثار تبدیل شده‌اند. این ابزارها که اغلب نرم‌افزارها یا پلتفرم‌های آنلاین هستند متن مورد نظر را با پایگاه داده‌های گسترده‌ای شامل مقالات منتشر شده کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها محتوای وب‌سایت‌ها و حتی آثار قبلی خود فرد مقایسه می‌کنند. این پایگاه داده‌ها می‌توانند بسیار تخصصی باشند مانند پایگاه داده‌های مورد استفاده توسط مجلات علمی معتبر یا عمومی‌تر باشند. ابزارهای تشخیص سرقت ادبی با شناسایی شباهت‌های متنی درصد تشابه را مشخص کرده و گزارش دقیقی از بخش‌های مشابه و منابع آن‌ها ارائه می‌دهند. از جمله ابزارهای شناخته شده در این زمینه می‌توان به iThenticate, Turnitin, Grammarly (با قابلیت بررسی سرقت ادبی), Copyleaks و PlagScan اشاره کرد. دقت و قابلیت این ابزارها به وسعت و کیفیت پایگاه داده آن‌ها بستگی دارد.

نحوه رفع سرقت ادبی

رفع سرقت ادبی در یک متن نیازمند بازنگری دقیق و اعمال تغییرات اساسی برای اطمینان از اصالت محتوا است. اگر بخش‌هایی از متن به عنوان سرقت ادبی شناسایی شده‌اند نباید صرفاً کلمات آن‌ها را با مترادف‌ها جایگزین کرد زیرا این کار (که گاهی پارافریز سطحی نامیده می‌شود) همچنان ایده و ساختار اصلی منبع را حفظ کرده و ممکن است به عنوان سرقت ادبی با بازنویسی شناخته شود. روش صحیح رفع سرقت ادبی شامل خواندن دقیق منبع اصلی درک کامل مفهوم آن و سپس بازنویسی ایده با کلمات و سبک نگارش کاملاً جدید و متعلق به خود است. پس از بازنویسی ضروری است که به منبع اصلی ارجاع صحیح داده شود. اگر قصد نقل‌قول مستقیم بخشی از متن را دارید باید آن بخش را در گیومه قرار داده و منبع آن را ذکر کنید. در مواردی که تشابه به دلیل استفاده از آثار قبلی خود فرد است باید به اثر قبلی خود ارجاع داد یا آن بخش را به گونه‌ای بازنویسی کرد که کاملاً جدید به نظر برسد.

مجازات سرقت ادبی

مجازات سرقت ادبی بسته به حوزه وقوع قوانین کشورها و نهادهای مربوطه متفاوت است. در محیط‌های دانشگاهی مجازات‌ها می‌تواند از کسر نمره رد شدن در درس یا پایان‌نامه تعلیق موقت از تحصیل اخراج دائم تا لغو مدارک تحصیلی پس از فارغ‌التحصیلی متغیر باشد. برای اساتید و پژوهشگران سرقت علمی می‌تواند منجر به از دست دادن موقعیت شغلی تنزل رتبه علمی لغو گرنت‌های پژوهشی و از دست دادن اعتبار حرفه‌ای شود. در حوزه نشر یک نویسنده ممکن است با فسخ قرارداد توسط ناشر بازپس‌گیری کتاب‌های منتشر شده و از دست دادن شهرت خود مواجه شود. از نظر قانونی همانطور که پیشتر ذکر شد در برخی کشورها سرقت ادبی می‌تواند جرم کیفری محسوب شده و مجازات‌هایی مانند حبس و جریمه نقدی به همراه داشته باشد. این مجازات‌ها با هدف بازدارندگی و حفاظت از حقوق خالقان آثار تعیین می‌شوند.

نحوه شکایت از سرقت ادبی

نحوه شکایت از سرقت ادبی به ماهیت اثر و حوزه وقوع آن بستگی دارد. اگر سرقت در یک محیط دانشگاهی رخ داده است (مانند پایان‌نامه یا مقاله دانشجویی/استادی) شاکی (معمولاً استاد راهنما هیئت علمی یا کمیته انضباطی) می‌تواند شکایت خود را به مراجع داخلی دانشگاه یا موسسه مربوطه ارائه دهد. این مراجع معمولاً کمیته‌های اخلاق پژوهشی یا انضباطی هستند که موضوع را بررسی و در صورت اثبات مجازات‌های داخلی را اعمال می‌کنند. اگر سرقت ادبی در یک اثر هنری ادبی یا محتوای منتشر شده عمومی رخ داده و حقوق مالکیت فکری فردی را نقض کرده است صاحب اثر می‌تواند از طریق مراجع قضایی و دادگاه‌ها اقدام به شکایت کند. در این موارد شاکی باید مدارک و مستندات لازم برای اثبات مالکیت اثر اصلی و وقوع سرقت را ارائه دهد. مشورت با وکلای متخصص در زمینه حقوق مالکیت فکری می‌تواند در این فرآیند راهگشا باشد. روند قانونی ممکن است شامل اثبات شباهت قابل توجه دسترسی سارق به اثر اصلی و عدم وجود منبع‌دهی مناسب باشد.

سرقت ادبی در مقاله

سرقت ادبی در مقالات علمی یکی از چالش‌های جدی در دنیای پژوهش است و می‌تواند اعتبار فردی و جامعه علمی را به خطر اندازد. این نوع سرقت شامل استفاده از متن داده‌ها نتایج یا ایده‌های پژوهشگران دیگر بدون ارجاع صحیح یا با انتساب آن‌ها به خود است. مجلات علمی معتبر پیش از پذیرش و چاپ مقالات آن‌ها را با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی تشخیص سرقت ادبی مانند iThenticate بررسی می‌کنند. حتی استفاده از بخش‌هایی از مقالات قبلی خود فرد بدون ارجاع به آن‌ها (سرقت ادبی از خود) نیز در بسیاری از مجلات پذیرفته نیست. برای جلوگیری از سرقت ادبی در مقاله پژوهشگران باید از منابع خود به دقت ارجاع دهند از نقل‌قول‌های مستقیم با ذکر منبع استفاده کنند و در صورت بازنویسی ایده‌ها یا اطلاعات متن را به طور کامل با کلمات خود نوشته و منبع اصلی را ذکر نمایند. عدم رعایت این اصول می‌تواند منجر به رد مقاله قرار گرفتن در فهرست سیاه مجلات و پیامدهای جدی برای آینده علمی پژوهشگر شود.

سرقت ادبی در نویسندگی و شعر

سرقت ادبی در حوزه نویسندگی و شعر شامل استفاده غیرمجاز از داستان شخصیت‌ها سبک نگارش منحصر به فرد ایده‌های داستانی یا ابیات و مضامین شعری دیگران است. این نوع سرقت می‌تواند به صورت کپی مستقیم بخش‌هایی از یک رمان داستان کوتاه یا شعر یا استفاده از ایده‌های اصلی یک اثر و بازنویسی سطحی آن رخ دهد. در شعر استفاده از ابیات یا ترکیبات کلامی خاص یک شاعر دیگر بدون اشاره به او نیز می‌تواند مصداق سرقت ادبی باشد. تشخیص سرقت ادبی در نویسندگی و شعر گاهی دشوارتر از متون علمی است زیرا سبک نگارش و ایده پردازی نقش پررنگ‌تری دارند. با این حال استفاده از بخش‌های قابل توجهی از یک اثر یا تقلید آشکار از سبک و ایده‌های اصلی یک نویسنده یا شاعر به عنوان سرقت ادبی شناخته می‌شود و می‌تواند پیامدهای حقوقی و حرفه‌ای برای فرد خاطی داشته باشد. حفظ اصالت و خلاقیت در این حوزه‌ها اهمیت بسیاری دارد.

سرقت ادبی برای انواع محتوا وجود دارد؟

بله سرقت ادبی محدود به متن نیست و شامل استفاده بدون اجازه از ایده عکس فیلم موسیقی و هرگونه اثر خلاقانه متعلق به دیگران است.

بازنویسی یا پارافریز چیست؟

بازنویسی یا پارافریز نوشتن ایده یا اطلاعات یک منبع با کلمات و سبک نگارش خودتان است به گونه‌ای که معنای اصلی حفظ شود اما ساختار جمله و واژگان کاملاً متفاوت باشند؛ البته با ذکر منبع اصلی.

نام دیگر سرقت ادبی چیست؟

نام دیگر سرقت ادبی پلیجریزم (Plagiarism) یا پلاجیاریسم است. در حوزه علمی به آن سرقت علمی نیز گفته می‌شود.

iThenticate چیست و چگونه به شناسایی سرقت ادبی کمک می‌کند؟

iThenticate یک نرم‌افزار تخصصی تشخیص سرقت ادبی است که با مقایسه متن ارسالی با پایگاه داده عظیمی از انتشارات علمی و محتوای وب درصد تشابه را شناسایی و گزارش می‌کند.

چند درصد سرقت ادبی قابل قبول است؟

درصد قابل قبول سرقت ادبی بسته به مجله دانشگاه یا موسسه متفاوت است اما معمولاً هدف باید نزدیک به صفر باشد. تشابهات جزئی در عبارات عمومی یا اصطلاحات تخصصی ممکن است قابل قبول باشند اما تشابه بالا در بخش‌های اصلی متن یا ایده پذیرفته نیست.