بخش سوم کتاب «تاریخ قرن بیستم» نوشته شون لنگ، با عنوان «جهان تقسیم شده»، به بررسی دقیق و عمیق دوران حیاتی پس از جنگ جهانی دوم تا فروپاشی دیوار برلین، یعنی از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۸۹ می پردازد. این دوره شاهد دوقطبی شدن جهان، آغاز جنگ سرد، پایان امپراتوری های استعماری، و ظهور قدرت های جدید در سراسر دنیا بود که تأثیرات شگرفی بر نظم جهانی و زندگی ملت ها گذاشت.

خلاصه کتاب تاریخ قرن بیستم – بخش سوم: جهان تقسیم شده ( نویسنده شون لنگ )

کتاب «تاریخ قرن بیستم» اثری ارزشمند از شون لنگ، استاد تاریخ دانشگاه آنجلیا راسکین و بخش آموزش عالی دانشگاه کمبریج، است که به دلیل رویکرد جامع و در عین حال قابل فهم خود، در مجموعه پرطرفدار «For Dummies» جای گرفته است. این کتاب در پنج بخش نگارش یافته و بخش سوم آن با عنوان «جهان تقسیم شده» به یکی از حساس ترین و پرچالش ترین دوران تاریخ معاصر، یعنی سال های پس از پایان جنگ جهانی دوم تا فروپاشی کمونیسم در اروپای شرقی (۱۹۴۵-۱۹۸۹) اختصاص دارد.

این دوره نه تنها شاهد رویارویی ایدئولوژیک شرق و غرب بود، بلکه تحولات گسترده ای نظیر استقلال طلبی ملت ها در آسیا و آفریقا، ظهور قدرت های اقتصادی جدید، و تغییرات عمیق اجتماعی در کشورهای مختلف را نیز در پی داشت. هدف از این خلاصه، ارائه یک دید کلی اما دقیق از مفاهیم و وقایع کلیدی مطرح شده توسط شون لنگ در این بخش از کتاب است تا خوانندگان، به ویژه دانشجویان تاریخ و علاقه مندان به تحولات معاصر، بتوانند بدون نیاز به مطالعه کامل، از نکات برجسته و تحلیل های این دوران آگاه شوند.

سفری به قلب تحولات نیمه دوم قرن بیستم

نیمه دوم قرن بیستم دوره ای سرنوشت ساز در تاریخ بشر است که پایه های جهان امروز را شکل داد. پس از ویرانی های بی سابقه جنگ جهانی دوم، جهان وارد فاز جدیدی از رقابت های ژئوپلیتیک و تغییرات بنیادین شد. کتاب شون لنگ با نگاهی مستند و تحلیلی، به زوایای مختلف این دوران می پردازد و پیچیدگی های آن را برای مخاطب عام نیز قابل فهم می سازد. بخش «جهان تقسیم شده» به طور خاص، تصویری روشن از جهانی ارائه می دهد که در آن ایدئولوژی ها، قدرت ها و ملت ها در تلاش برای تعریف جایگاه خود بودند.

در این بخش، شون لنگ با دقت به بررسی چگونگی شکل گیری دو بلوک اصلی شرق و غرب، پیامدهای استعمارزدایی، و ظهور بازیگران جدید در صحنه جهانی می پردازد. او نه تنها وقایع سیاسی و نظامی را شرح می دهد، بلکه به تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز توجه ویژه ای دارد. مطالعه این خلاصه به شما کمک می کند تا با مهم ترین اتفاقات و روندهای این دوران آشنا شوید و درک عمیق تری از ریشه های بسیاری از مسائل و چالش های امروز جهان پیدا کنید.

سرد مثل یخ! جنگ سرد

جنگ سرد، تقابل ایدئولوژیک و ژئوپلیتیکی میان دو ابرقدرت پس از جنگ جهانی دوم، یعنی ایالات متحده آمریکا (با ایدئولوژی سرمایه داری و دموکراتیک) و اتحاد جماهیر شوروی (با ایدئولوژی کمونیسم و سوسیالیستی) بود. این رویارویی، اگرچه به جنگی تمام عیار و مستقیم بین دو طرف منجر نشد، اما سایه خود را بر تمام شئونات زندگی بین المللی افکند و جهان را به دو بلوک متخاصم تقسیم کرد. شون لنگ به ریشه های عمیق این تقابل می پردازد که نه تنها بر سر قدرت، بلکه بر سر دو دیدگاه کاملاً متفاوت برای سازماندهی جامعه و جهان بود.

ریشه ها و آغاز جنگ سرد

آغاز جنگ سرد به تدریج پس از پایان جنگ جهانی دوم و با آشکار شدن اختلافات عمیق میان متفقین سابق شکل گرفت. در کنفرانس های یالتا و پوتسدام، نشانه های این اختلافات بروز کرد. سیاست های توسعه طلبانه شوروی در اروپای شرقی و تلاش برای ایجاد «حوزه نفوذ» خود، به ویژه در لهستان، آلمان شرقی، و سایر کشورهای بلوک شرق، با مخالفت شدید غرب مواجه شد. مفهوم «پرده آهنین» که توسط وینستون چرچیل مطرح شد، نمادی از این تقسیم بندی عمیق بود.

ایالات متحده نیز با دکترین ترومن (حمایت از ملت هایی که در برابر شورش های کمونیستی مقاومت می کنند) و طرح مارشال (کمک اقتصادی به بازسازی اروپا برای جلوگیری از گسترش کمونیسم) به این تحولات واکنش نشان داد. این اقدامات، همراه با تأسیس ناتو در سال ۱۹۴۹ (پیمان نظامی دفاعی غرب) و متعاقباً پیمان ورشو در سال ۱۹۵۵ (پیمان نظامی بلوک شرق)، ساختار دوقطبی جهان را تثبیت کرد.

بحران های کلیدی جنگ سرد

جنگ سرد سرشار از بحران هایی بود که هر لحظه جهان را تا آستانه یک درگیری هسته ای پیش می برد. از جمله مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بحران برلین (۱۹۴۸-۱۹۴۹ و ۱۹۶۱): اولین رویارویی بزرگ در بحران ۱۹۴۸ اتفاق افتاد، زمانی که شوروی با محاصره زمینی برلین غربی، قصد داشت غرب را مجبور به عقب نشینی کند. پاسخ غرب با «پل هوایی برلین» و رساندن مایحتاج از طریق هوا، نمادی از مقاومت شد. بحران دوم در سال ۱۹۶۱ منجر به ساخت دیوار برلین شد که نماد فیزیکی تقسیم جهان بود.
• جنگ کره (۱۹۵۰-۱۹۵۳): این جنگ اولین درگیری نظامی مستقیم بین نیروهای تحت حمایت شرق (کره شمالی با حمایت شوروی و چین) و غرب (کره جنوبی با حمایت سازمان ملل و آمریکا) بود. این جنگ نشان داد که جنگ سرد می تواند به جنگ های «نیابتی» داغ در مناطق مختلف جهان منجر شود.
• بحران موشکی کوبا (۱۹۶۲): این رویداد خطرناک ترین لحظه جنگ سرد بود. استقرار موشک های هسته ای شوروی در کوبا، واشنگتن را به مرز جنون رساند. با مذاکرات فشرده و توافق بر سر خروج موشک ها در ازای عدم حمله آمریکا به کوبا و خروج موشک های آمریکا از ترکیه، جهان از فاجعه هسته ای نجات یافت.
• جنگ ویتنام (۱۹۵۵-۱۹۷۵): درگیری طولانی و خونینی که در آن آمریکا برای جلوگیری از گسترش کمونیسم در جنوب شرق آسیا، وارد جنگ شد. این جنگ با شکست و خروج نیروهای آمریکایی پایان یافت و تأثیرات عمیقی بر سیاست داخلی آمریکا و افکار عمومی جهان گذاشت.

جاسوسی، تبلیغات و مسابقه تسلیحاتی

ابعاد پنهان جنگ سرد به اندازه ابعاد آشکار آن حیاتی بود. سازمان های اطلاعاتی مانند سیا (CIA) و کا.گ.ب (KGB) نقش محوری در جمع آوری اطلاعات، عملیات مخفی، و حتی براندازی دولت ها ایفا می کردند. تبلیغات گسترده نیز بخش جدایی ناپذیری از جنگ سرد بود. هر دو بلوک تلاش می کردند تا برتری ایدئولوژیک خود را به مردم جهان اثبات کنند و نقاط ضعف سیستم رقیب را برجسته سازند. رادیوهایی مانند صدای آمریکا و رادیو اروپای آزاد، ابزارهای مهمی در این جنگ روانی بودند.

اما شاید خطرناک ترین جنبه جنگ سرد، مسابقه تسلیحاتی، به ویژه توسعه سلاح های هسته ای بود. دکترین «نابودی متقابل تضمین شده» (MAD) به این معنا بود که هر حمله هسته ای به معنای نابودی کامل هر دو طرف خواهد بود، که خود بازدارنده ای در برابر آغاز جنگ مستقیم بود. این مسابقه هزینه های اقتصادی هنگفتی به هر دو طرف تحمیل کرد و بخش عظیمی از بودجه ملی آن ها را به خود اختصاص داد.

جنگ سرد، بیش از آنکه نبردی نظامی باشد، مبارزه ای برای قلب ها و ذهن ها بود، جنگی بر سر ایدئولوژی ها و سبک زندگی، که سایه ترس از نابودی هسته ای بر آن سنگینی می کرد.

نگذار خورشید من غروب کند: پایان امپراتوری ها

در کنار جنگ سرد، یکی دیگر از مهم ترین تحولات نیمه دوم قرن بیستم، فروپاشی امپراتوری های استعماری و استقلال ده ها کشور در آسیا و آفریقا بود. این پدیده که به «استعمارزدایی» معروف است، نقشه جهان را تغییر داد و بازیگران جدیدی را وارد صحنه سیاست بین الملل کرد.

شتاب استعمارزدایی پس از جنگ جهانی دوم

پس از جنگ جهانی دوم، قدرت های استعماری سنتی مانند بریتانیا، فرانسه، هلند و بلژیک به شدت ضعیف شده بودند. جنگ هزینه سنگینی بر آن ها تحمیل کرده بود و توانایی حفظ امپراتوری های گسترده را نداشتند. از سوی دیگر، آرمان های آزادی و خودمختاری که در طول جنگ برای مقابله با فاشیسم ترویج شده بود، در مستعمرات نیز ریشه دواند. ظهور سازمان ملل متحد و تأکید آن بر حق خودمختاری ملت ها، به این جنبش ها مشروعیت بخشید. همچنین، جنگ سرد و رقابت آمریکا و شوروی، فرصت های جدیدی برای کشورهای در حال توسعه فراهم آورد، زیرا هر دو ابرقدرت سعی در جلب حمایت این کشورها داشتند.

استقلال طلبی در آسیا

آسیا پیشروترین قاره در موج استعمارزدایی بود. هند در سال ۱۹۴۷ با رهبری مهاتما گاندی و جواهر لعل نهرو، به استقلال رسید، هرچند با تقسیم خونین به هند و پاکستان همراه بود. اندونزی نیز پس از جنگ، با رهبری سوکارنو، مبارزه ای طولانی را علیه استعمار هلند آغاز کرد و سرانجام به استقلال دست یافت. ویتنام نیز پس از نبردی سخت با فرانسه و سپس آمریکا، توانست استقلال و اتحاد خود را به دست آورد. مالایا (مالزی)، فیلیپین و سایر کشورهای آسیایی نیز به تدریج استقلال خود را کسب کردند. این استقلال ها، چه از طریق مذاکره و چه از طریق مبارزه مسلحانه، نشان دهنده اراده ملت ها برای تعیین سرنوشت خود بود.

استقلال طلبی در آفریقا و خاورمیانه

موج استعمارزدایی در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ به آفریقا رسید. بسیاری از کشورهای آفریقایی، از جمله غنا (۱۹۵۷، به رهبری کوامه نکرومه)، نیجریه، کنگو و الجزایر، استقلال خود را به دست آوردند. مبارزه الجزایر علیه استعمار فرانسه یکی از خونین ترین نبردهای استقلال طلبانه بود. در خاورمیانه نیز، کشورهای عربی مانند مصر، سوریه، اردن و عراق پس از جنگ جهانی دوم به استقلال کامل دست یافتند، اما این منطقه به دلیل منابع نفتی و اهمیت ژئوپلیتیک، همچنان صحنه درگیری ها و نفوذ قدرت های بزرگ باقی ماند. تشکیل اسرائیل در سال ۱۹۴۸ نیز به یکی از اصلی ترین کانون های درگیری در منطقه تبدیل شد.

چالش های پس از استقلال

استقلال پایان مشکلات نبود، بلکه آغاز چالش های جدیدی برای کشورهای تازه استقلال یافته بود. بسیاری از این کشورها با مشکلات اقتصادی (وابستگی به تک محصول، زیرساخت های ضعیف)، بی ثباتی سیاسی (کودتاها، درگیری های قومی و داخلی)، و ضعف نهادهای دموکراتیک مواجه بودند. مرزهای تحمیلی استعماری نیز اغلب موجب درگیری های قومی و منطقه ای شد. این کشورها در دوران جنگ سرد، اغلب به میدان رقابت ابرقدرت ها تبدیل شدند که خود به بی ثباتی های داخلی دامن می زد.

نسیم تغییرات در آفریقا

قاره آفریقا که قرن ها تحت سلطه استعمارگران اروپایی قرار داشت، در نیمه دوم قرن بیستم شاهد بیداری عظیم و جنبش های استقلال طلبانه گسترده ای بود. این جنبش ها، که اغلب با مبارزات سخت و خونین همراه بودند، منجر به ظهور ده ها کشور مستقل جدید در این قاره شد و نقشه سیاسی آفریقا را دگرگون ساخت.

مرور جنبش های استقلال در آفریقا

دهه ۱۹۶۰ به سال آفریقا معروف شد، چرا که بیش از ۱۷ کشور آفریقایی در این دهه به استقلال دست یافتند. این جنبش ها از اشکال مختلفی برخوردار بودند: برخی کشورها مانند غنا (با رهبری کوامه نکرومه) و نیجریه از طریق مذاکره و فشار سیاسی به استقلال رسیدند، در حالی که برخی دیگر مانند الجزایر، آنگولا و موزامبیک مجبور به مبارزات مسلحانه طولانی و خونین علیه قدرت های استعماری خود (فرانسه و پرتغال) شدند. در شمال آفریقا، کشورهایی مانند مصر، لیبی و تونس نیز استقلال خود را از بریتانیا و فرانسه به دست آوردند.

جنبش های پان آفریقایی گرایی نیز در این دوره نقش مهمی ایفا کردند. این جنبش ها بر وحدت و همبستگی ملت های آفریقایی تأکید داشتند و برای رهایی کامل قاره از سلطه استعمار و نژادپرستی مبارزه می کردند. رهبرانی مانند پاتریس لومومبا در کنگو و جومو کنیاتا در کنیا نمادهایی از این مبارزات بودند.

آفریقای جنوبی و آپارتاید

آفریقای جنوبی یکی از استثناهای مهم در موج استعمارزدایی بود. در حالی که اکثر کشورهای آفریقایی به استقلال رسیدند، آفریقای جنوبی تحت سلطه اقلیت سفیدپوست و سیستم نژادپرستانه آپارتاید قرار داشت. آپارتاید، نظامی رسمی از تبعیض نژادی بود که جدایی کامل نژادی را در تمام جنبه های زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اعمال می کرد و اکثریت سیاهپوست را از حقوق اولیه محروم می ساخت. مبارزه علیه آپارتاید، که توسط کنگره ملی آفریقا (ANC) و رهبرانی چون نلسون ماندلا هدایت می شد، دهه ها به طول انجامید.

نلسون ماندلا، نماد این مبارزه، بیش از ۲۷ سال را در زندان گذراند. با افزایش فشارهای بین المللی، تحریم های اقتصادی و مقاومت داخلی، سرانجام در اوایل دهه ۱۹۹۰ نظام آپارتاید فروپاشید و ماندلا به عنوان اولین رئیس جمهور منتخب دموکراتیک آفریقای جنوبی به قدرت رسید. این پیروزی، نقطه عطفی در تاریخ مبارزه با نژادپرستی و الهام بخش ملت های تحت ستم در سراسر جهان بود.

درگیری های داخلی و چالش های ملی سازی

پس از استقلال، بسیاری از کشورهای آفریقایی با چالش های عظیمی مواجه شدند. مرزهای تحمیلی استعماری که اغلب قومیت ها و گروه های مختلف را بدون توجه به تفاوت هایشان در یک کشور واحد جمع کرده بود، به درگیری های داخلی و جنگ های داخلی دامن زد. فساد، ضعف نهادهای دولتی، وابستگی اقتصادی به قدرت های خارجی و نبود زیرساخت های توسعه نیز از دیگر مشکلات عمده بود.

برخی کشورها تلاش کردند با ملی سازی منابع طبیعی و صنایع کلیدی، کنترل بیشتری بر اقتصاد خود داشته باشند، اما این سیاست ها نیز اغلب با مقاومت قدرت های خارجی و مشکلات مدیریتی همراه بود. بسیاری از این کشورها در دام بدهی های خارجی افتادند و نتوانستند به توسعه پایدار دست یابند. با این حال، استقلال آفریقا، رویدادی بی سابقه در تاریخ جهان بود که نشان دهنده تغییر توازن قدرت و اراده ملت ها برای تعیین سرنوشت خویش بود.

پیش به سوی جمهوری های موز: آمریکای لاتین

منطقه آمریکای لاتین، حتی پیش از جنگ جهانی دوم، از نظر سیاسی و اقتصادی با چالش های فراوانی روبرو بود. پس از جنگ، این چالش ها با افزایش نفوذ ایالات متحده در منطقه و کشمکش های داخلی بر سر ایدئولوژی ها و مدل های توسعه، پیچیده تر شد. شون لنگ در این بخش، به نقش آمریکا، ظهور دیکتاتوری ها، و مبارزات چریکی در این قاره می پردازد.

نفوذ آمریکا و سیاست های منطقه ای

ایالات متحده از دیرباز آمریکای لاتین را «حیاط خلوت» خود تلقی می کرد. دکترین مونرو (اعلامیه ۱۸۲۳ مبنی بر مخالفت با دخالت قدرت های اروپایی در قاره آمریکا) و سپس سیاست «چماق بزرگ» (Big Stick Diplomacy) در اوایل قرن بیستم، نشان دهنده اراده آمریکا برای حفظ نفوذ خود در این منطقه بود. پس از جنگ جهانی دوم و در اوج جنگ سرد، نگرانی از گسترش کمونیسم در آمریکای لاتین، به دخالت های بیشتر آمریکا در امور داخلی کشورهای منطقه منجر شد. این دخالت ها اغلب به صورت حمایت از رژیم های دیکتاتوری و سرکوب جنبش های چپ گرا بود، با این توجیه که این اقدامات برای حفظ ثبات و منافع ملی آمریکا ضروری است.

از جمله این دخالت ها می توان به کودتاها در گواتمالا (۱۹۵۴)، شیلی (۱۹۷۳) و حمایت از نیروهای ضدکمونیستی در نیکاراگوئه (کنتراها) اشاره کرد. این سیاست ها، گرچه به طور موقت از نفوذ کمونیسم جلوگیری می کرد، اما در بسیاری موارد به بی ثباتی، فقر و نقض حقوق بشر در این کشورها دامن می زد.

انقلاب کوبا و فیدل کاسترو

انقلاب کوبا در سال ۱۹۵۹، یکی از مهم ترین رویدادهای تاریخ آمریکای لاتین در دوران جنگ سرد بود. فیدل کاسترو و چه گوارا با سرنگونی رژیم دیکتاتوری باتیستا، دولتی سوسیالیستی و سپس کمونیستی برپا کردند. نزدیکی کوبا به شوروی و استقرار موشک های هسته ای شوروی در این جزیره، منجر به بحران موشکی کوبا در سال ۱۹۶۲ شد که جهان را تا آستانه جنگ هسته ای پیش برد. انقلاب کوبا الهام بخش بسیاری از جنبش های چریکی و چپ گرا در سراسر آمریکای لاتین شد و به یکی از چالش های اصلی سیاست خارجی آمریکا در منطقه تبدیل گشت.

ظهور دیکتاتوری ها و جنبش های چریکی

دهه های پس از جنگ جهانی دوم، شاهد موجی از دیکتاتوری های نظامی در کشورهای آمریکای لاتین بود. رژیم هایی مانند رژیم پینوشه در شیلی، ویدلا در آرژانتین، و ژنرال های برزیل، با حمایت ضمنی یا آشکار آمریکا، به قدرت رسیدند و با سرکوب مخالفان، به ویژه چپ گرایان، حکومت کردند. در واکنش به این دیکتاتوری ها، جنبش های چریکی چپ گرا نیز در بسیاری از کشورها شکل گرفتند که به مبارزه مسلحانه علیه دولت ها پرداختند. این دوره با خشونت، نقض حقوق بشر و بی ثباتی سیاسی گسترده در منطقه همراه بود.

چالش های توسعه و فقر

علی رغم منابع طبیعی غنی، بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین با مشکلات ساختاری فقر، نابرابری اقتصادی و عدم توسعه مواجه بودند. وابستگی به صادرات مواد خام، اقتصادهای تک محصولی و نفوذ شرکت های چندملیتی خارجی، مانع از توسعه صنعتی و خودکفایی اقتصادی این کشورها می شد. همچنین، نابرابری شدید در توزیع ثروت و زمین، نارضایتی های اجتماعی را دامن می زد و به بی ثباتی سیاسی کمک می کرد. این عوامل، همراه با درگیری های ایدئولوژیک جنگ سرد، باعث شد آمریکای لاتین دهه های پرچالشی را تجربه کند.

ببرهای آسیا

در حالی که بخش های وسیعی از آسیا پس از جنگ جهانی دوم درگیر استعمارزدایی و جنگ های داخلی بودند، برخی از کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا مسیر متفاوتی را در پیش گرفتند و با اتخاذ استراتژی های اقتصادی خاص، به رشد و توسعه چشمگیری دست یافتند. این کشورها که به ببرهای آسیا معروف شدند، الگویی جدید برای توسعه در جهان ارائه دادند.

معجزه اقتصادی ژاپن

ژاپن، کشوری که در جنگ جهانی دوم به شدت ویران شده بود و دو شهر آن مورد حمله اتمی قرار گرفتند، پس از جنگ با کمک های آمریکا و اصلاحات بنیادین اقتصادی، به سرعت به یک قدرت اقتصادی بزرگ تبدیل شد. این معجزه اقتصادی ژاپن بر پایه تولید کالاهای با کیفیت بالا برای صادرات، سرمایه گذاری در فناوری و آموزش، و همکاری نزدیک بین دولت و بخش خصوصی استوار بود. ژاپن با تمرکز بر صنایع الکترونیک، خودروسازی و فولاد، به رقیبی جدی برای کشورهای غربی تبدیل شد و الگویی موفق برای سایر کشورهای آسیایی ارائه داد.

ظهور ببرهای آسیایی

پس از ژاپن، کشورهای دیگری مانند کره جنوبی، تایوان، هنگ کنگ و سنگاپور نیز مسیر توسعه اقتصادی مشابهی را در پیش گرفتند. این کشورها که به ببرهای آسیایی یا چهار ببر معروف شدند، با تکیه بر عوامل زیر به رشد سریع دست یافتند:

• استراتژی توسعه صادرات گرا: تمرکز بر تولید و صادرات کالاهای صنعتی و فناوری پیشرفته.
• سرمایه گذاری گسترده در آموزش: ارتقاء نیروی کار ماهر و دانش بنیان.
• نقش قوی دولت: دولت ها در این کشورها نقش فعال و هدایت کننده ای در توسعه اقتصادی داشتند.
• نیروی کار منضبط و ارزان: در مراحل اولیه توسعه، نیروی کار فراوان و ارزان قیمت، مزیت رقابتی مهمی بود.
• کمک های خارجی (به ویژه از آمریکا): این کمک ها در مراحل اولیه به تثبیت و رشد اقتصادی کمک کرد.

این کشورها توانستند با تبدیل شدن به مراکز تولید و صادرات کالا، جایگاه مهمی در اقتصاد جهانی پیدا کنند و سطح زندگی شهروندان خود را به طرز چشمگیری ارتقا دهند.

جنگ ویتنام و پیامدهای آن

در مقابل رشد اقتصادی ببرهای آسیایی، منطقه جنوب شرق آسیا، به ویژه ویتنام، دهه ها درگیر جنگ و بی ثباتی بود. جنگ ویتنام، درگیری طولانی میان ویتنام شمالی (کمونیست با حمایت شوروی و چین) و ویتنام جنوبی (با حمایت آمریکا) بود. این جنگ، که به دلیل تاکتیک های چریکی و مقاومت سرسختانه ویتنامی ها، به یک کابوس برای آمریکا تبدیل شد، در سال ۱۹۷۵ با پیروزی ویتنام شمالی و اتحاد ویتنام به پایان رسید. پیامدهای این جنگ برای منطقه ویرانگر بود: میلیون ها کشته و مجروح، تخریب زیرساخت ها، و بحران پناهندگان. با این حال، پس از جنگ، ویتنام نیز به تدریج مسیر بازسازی و توسعه اقتصادی را در پیش گرفت.

چین و تحولات اولیه پس از مائو

چین نیز در این دوره تحولات عظیمی را تجربه کرد. پس از مرگ مائو تسه تونگ در سال ۱۹۷۶، دنگ شیائوپینگ به قدرت رسید و اصلاحات اقتصادی گسترده ای را با عنوان «چهار مدرنیزاسیون» آغاز کرد. این اصلاحات شامل باز کردن اقتصاد به روی سرمایه گذاری خارجی، تشویق بخش خصوصی، و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی بود. اگرچه ساختار سیاسی چین همچنان کمونیستی باقی ماند، اما این اصلاحات اقتصادی، پایه و اساس رشد اقتصادی فوق العاده چین در دهه های بعدی را فراهم آورد و این کشور را به یک قدرت اقتصادی جهانی تبدیل کرد.

دیسنی لند: آمریکای پس از جنگ

ایالات متحده آمریکا، به عنوان یکی از فاتحان اصلی جنگ جهانی دوم و تنها کشور دارای سلاح هسته ای در ابتدا، در نیمه دوم قرن بیستم به اوج قدرت و نفوذ خود رسید. این دوره با رونق اقتصادی بی سابقه، تغییرات اجتماعی عمیق و نقش آفرینی محوری در صحنه جهانی همراه بود.

رونق اقتصادی و تغییرات اجتماعی در ایالات متحده

پس از جنگ جهانی دوم، اقتصاد آمریکا با سرعت خیره کننده ای رشد کرد. این رونق، که به دلیل ظرفیت تولیدی عظیم، تقاضای انباشته شده داخلی و بازسازی اروپا و ژاپن (از طریق طرح مارشال) بود، به رشد طبقه متوسط، افزایش دستمزدها و بهبود چشمگیر سطح زندگی منجر شد. فرهنگ مصرف گرایی گسترش یافت و خرید خانه های حومه شهری، خودروها، لوازم خانگی و کالاهای لوکس به نمادی از «رویای آمریکایی» تبدیل شد.

در این دوره، نرخ زاد و ولد به شدت افزایش یافت (Baby Boom) که خود پیامدهای اجتماعی و فرهنگی گسترده ای داشت. توسعه بزرگراه ها، گسترش تلویزیون و صنعت سرگرمی، و تغییر نقش های جنسیتی، از دیگر تحولات اجتماعی این دوران بود. ساخت پارک های تفریحی مانند دیزنی لند، نمادی از این دوران خوش بینی و مصرف گرایی فزاینده بود.

جنبش حقوق مدنی

همزمان با رونق اقتصادی، آمریکا با چالش های اجتماعی عمیقی نیز روبرو بود. تبعیض نژادی علیه سیاه پوستان، به ویژه در جنوب کشور، همچنان ریشه دار بود. جنبش حقوق مدنی، با رهبری شخصیت هایی چون مارتین لوتر کینگ جونیور، برای برابری نژادی و پایان تبعیض مبارزه کرد. با استفاده از روش های نافرمانی مدنی مسالمت آمیز، تحریم ها و تظاهرات، این جنبش موفق شد قوانین تبعیض آمیز (مانند جداسازی در مدارس و مکان های عمومی) را لغو کند و به تصویب قوانین حقوق مدنی (۱۹۶۴) و حقوق رأی دهی (۱۹۶۵) منجر شود. این پیروزی ها، گامی بزرگ در مسیر عدالت اجتماعی در آمریکا بود، اما مبارزه برای برابری کامل همچنان ادامه داشت.

فمنیسم و جنبش های اجتماعی دیگر

دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ شاهد ظهور جنبش های اجتماعی دیگری نیز در آمریکا بود. جنبش فمنیسم (موج دوم) برای حقوق برابر زنان در محیط کار، آموزش و جامعه مبارزه می کرد و به مسائلی چون دستمزد برابر، حق سقط جنین و پایان تبعیض جنسیتی می پرداخت. جنبش های ضدجنگ (به ویژه علیه جنگ ویتنام)، جنبش های زیست محیطی، و جنبش های حقوق همجنس گرایان نیز در این دوران شکل گرفتند و جامعه آمریکا را به سمت پذیرش تنوع و تغییرات اجتماعی بیشتر سوق دادند. این جنبش ها، چالش هایی جدی برای ارزش های سنتی و محافظه کارانه آمریکا ایجاد کردند.

نقش آمریکا در سیاست جهانی

در دوران جنگ سرد، آمریکا نقش رهبری جهان آزاد را بر عهده داشت. این نقش، با سیاست هایی چون دکترین ترومن، طرح مارشال، و تأسیس ناتو تقویت شد. آمریکا در این دوره، درگیر جنگ های نیابتی در کره و ویتنام شد که پیامدهای داخلی و بین المللی گسترده ای داشت. از مک کارتیسم (تعقیب و سرکوب کمونیست های مظنون در داخل آمریکا در دهه ۱۹۵۰) تا دوران ریگان (که با افزایش فشار بر شوروی، به پایان جنگ سرد کمک کرد)، آمریکا در تمام تحولات جهانی نقش محوری داشت. این دوران، دوره اوج قدرت و نفوذ آمریکا در قرن بیستم بود.

سرخ در برابر سرخ: روسیه و چین

در اوایل جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری خلق چین (که در سال ۱۹۴۹ تأسیس شد) دو قدرت بزرگ کمونیستی محسوب می شدند و در ظاهر هم پیمان به نظر می رسیدند. اما این دو غول کمونیست، به تدریج مسیرهای متفاوتی را در پیش گرفتند که به یک انشعاب عمیق و رقابتی پنهان میان آن ها منجر شد. شون لنگ به بررسی این جدایی و سیاست های داخلی هر یک از این کشورها می پردازد.

انشعاب چین و شوروی

جدایی چین و شوروی، که از اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شد و در دهه ۱۹۶۰ به اوج خود رسید، یکی از مهم ترین تحولات دوران جنگ سرد بود. این انشعاب دلایل متعددی داشت:

• اختلافات ایدئولوژیک: پس از مرگ استالین، نیکیتا خروشچف سیاست «همزیستی مسالمت آمیز» با غرب را در پیش گرفت، که از نظر مائو تسه تونگ (رهبر چین) نوعی «سازش کاری» با امپریالیسم بود. مائو بر لزوم ادامه انقلاب و مبارزه با غرب تأکید داشت.
• اختلافات رهبری: هر دو کشور خود را پیشگام انقلاب جهانی کمونیسم می دانستند و بر سر رهبری جنبش کمونیستی جهان رقابت داشتند.
• تفاوت در رویکردهای توسعه: شوروی بر صنعتی شدن سریع و توسعه صنایع سنگین تمرکز داشت، در حالی که چین با «جهش بزرگ رو به جلو» و سپس «انقلاب فرهنگی»، مسیرهای متفاوتی را در پیش گرفت.
• مسائل مرزی: وجود اختلافات مرزی طولانی مدت میان دو کشور نیز به تنش ها دامن می زد.

این انشعاب، بلوک کمونیستی را تضعیف کرد و به هر یک از دو کشور امکان داد سیاست خارجی مستقل تری را در پیش بگیرند و حتی در برخی مواقع به دنبال بهبود روابط با غرب باشند (مانند نزدیکی چین و آمریکا در دهه ۱۹۷۰).

سیاست های داخلی شوروی پس از استالین

پس از مرگ ژوزف استالین در سال ۱۹۵۳، اتحاد جماهیر شوروی وارد دوران جدیدی شد. نیکیتا خروشچف که به قدرت رسید، سیاست «زدودن استالینیسم» را آغاز کرد که شامل انتقاد از جنایات استالین و کاهش سرکوب های داخلی بود. او همچنین تلاش کرد تا اقتصاد شوروی را با تمرکز بر کشاورزی و بهبود سطح زندگی مردم، متحول سازد، اما این تلاش ها اغلب با شکست مواجه شد. در دوران لئونید برژنف (از سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۸۲)، شوروی وارد دوران «رکود» شد. اگرچه قدرت نظامی شوروی افزایش یافت و نفوذ آن در جهان گسترش یافت (به ویژه در آفریقا و آمریکای لاتین)، اما اقتصاد شوروی در این دوره با مشکلاتی نظیر عدم کارایی، فساد و کمبود کالاهای مصرفی مواجه بود که به تدریج پایه و اساس فروپاشی آن را در دهه های بعدی فراهم آورد.

انقلاب فرهنگی در چین

در حالی که شوروی در حال تجربه رکود بود، چین در دهه ۱۹۶۰ وارد دوران پرتلاطم «انقلاب فرهنگی پرولتاریایی بزرگ» شد. مائو تسه تونگ این انقلاب را برای پاکسازی حزب کمونیست از «عناصر سرمایه دار» و «رویزیونیست» و همچنین برای بازگرداندن اقتدار خود آغاز کرد. انقلاب فرهنگی به خشونت گسترده، تخریب میراث فرهنگی و آزار و اذیت میلیون ها نفر منجر شد. این رویداد، جامعه چین را دچار هرج و مرج کرد و به اقتصاد و آموزش آن آسیب جدی وارد آورد. پس از مرگ مائو، رهبران جدید چین تلاش کردند تا پیامدهای انقلاب فرهنگی را جبران کرده و مسیر جدیدی برای توسعه اقتصادی در پیش بگیرند.

در یک دید کلی، روابط چین و شوروی در دوران جنگ سرد از همکاری ابتدایی به رقابت آشکار و حتی درگیری های مرزی محدود رسید. این «جنگ سرد درون بلوک کمونیستی»، به تغییر دینامیک قدرت جهانی کمک کرد و پیچیدگی های جدیدی به معادلات جنگ سرد بخشید. در حالی که آمریکا از این اختلافات استقبال می کرد و تلاش داشت با هر یک از طرفین، روابط بهتری برقرار سازد تا اتحاد بلوک شرق را تضعیف کند.

نتیجه گیری: میراث «جهان تقسیم شده» بر دنیای امروز

بخش سوم کتاب «تاریخ قرن بیستم» شون لنگ با عنوان «جهان تقسیم شده» به طور جامع به دوران ۱۹۴۵ تا ۱۹۸۹، یعنی سال های پس از جنگ جهانی دوم و دوران جنگ سرد می پردازد. این دوره، نه تنها شاهد تقسیم جهان به دو بلوک ایدئولوژیک متخاصم بود، بلکه تحولات شگرفی چون پایان امپراتوری های استعماری، ظهور ده ها کشور مستقل جدید در آسیا و آفریقا، و رشد قدرت های اقتصادی نوظهور را در پی داشت.

آموزه های اصلی این بخش نشان می دهد که چگونه جنگ سرد با بحران های متعدد خود (مانند برلین، کره و کوبا) جهان را تا آستانه فاجعه هسته ای پیش برد، اما در نهایت، بازدارندگی متقابل از جنگ مستقیم جلوگیری کرد. همچنین، این دوره شاهد مبارزات بی امان برای استقلال و خودمختاری بود که نقشه سیاسی جهان را بازتعریف کرد و بازیگران جدیدی را وارد صحنه بین المللی ساخت. تحولات اقتصادی در شرق آسیا و تغییرات اجتماعی در غرب، به ویژه در آمریکا، نشان دهنده پویایی های عمیق این دوران بود. در نهایت، انشعاب میان دو قدرت کمونیستی، شوروی و چین، پیچیدگی بیشتری به معادلات جنگ سرد بخشید و به تضعیف بلوک شرق کمک کرد.

تأثیرات «جهان تقسیم شده» بر دنیای کنونی ما همچنان مشهود است. بسیاری از درگیری ها، مرزها و روابط بین المللی امروز ریشه در این دوران دارند. از بحران های خاورمیانه گرفته تا پویایی های اقتصادی آسیا و چالش های دموکراسی در آمریکای لاتین، همگی تحت تأثیر میراث جنگ سرد و استعمارزدایی شکل گرفته اند. درک این دوره تاریخی برای فهم چالش های کنونی جهان و پیش بینی روندهای آینده ضروری است.

مطالعه تاریخ، نه تنها مرور گذشته است، بلکه ابزاری قدرتمند برای درک حال و ساختن آینده ای آگاهانه تر است. برای دانشجویان، پژوهشگران و هر علاقه مند به تاریخ معاصر، مطالعه کامل کتاب «تاریخ قرن بیستم» شون لنگ، به ویژه بخش «جهان تقسیم شده»، یک تجربه روشنگر و ارزشمند خواهد بود. این اثر به شما کمک می کند تا با نگاهی عمیق تر، پیچیدگی های جهان امروز را تحلیل کنید و از تاریخ درس بگیرید.