پدر قصه گویی عرفانی کیست؟ – مجله gcorg

مهدی محبتی می گوید: آفریدن، افزودن و جا انداختن هزار قصه منظوم در بطن و متن ادبیات کلاسیک عرفانی امری است بس خطیر و قابل تامل. برهمین پایه و به دلیل نقش بی بدیل عطار در پی ریزی و گسترش قصه های منظوم عرفانی، ناچار باید او را پدر و بل پایه گذار ادبیات منظوم روایی در عرفان ایرانی دانست.

به گزارش مجله gcorg، مهدی محبتی، استاد دانشگاه و عرفان پژوه در  مقدمه کتاب «غصه نان، اکسیر جان» (برگزیده بهترین قصه های عطار نیشابوری) با عنوان «عطار پدر قصه گویی عرفانی» نوشته است:  «از هر منظری که به ادبیات عرفانی و مبانی آن به مثابه یک سنت یکپارچه هنری و ادبی در زبان فارسی نگاه کنیم و در پی تحلیل کارکردهای اجتماعی، فکری، فرهنگی، هنری و ادبی آن باشیم، عطار را وجودی خاص و متمایز می یابیم چراکه عطار با توجه به حجم و کیفیت و ساختار ادبی آثارش یکی از مهم ترین ارکان ادبیات عارفانه خواهد بود، به ویژه از حیث خلاقیت و بالاخص در حیطه روایت گری و روایت نگاری عرفانی که تحقیقا در این زمینه بی بدیل است. عطار دست کم با سرودن چهار منظومه بزرگ روایی و همچنین دیوان، به همراه مجموعه رباعیات (= مختارنامه) و جمع آوری و تلفیقِ بخش بسیار مهم و راهگشایی از احوال و اقوال و روایات صوفیان بزرگ تمدن اسلامی ایرانی، نقشی یگانه و ممتاز در تکوین، تدوین، گسترش و هزینه سازی میراث عرفانی تا عهد خویش داشته است. البته آثار دیگری هم هست که اگر انتساب آن ها به عطار قطعی شود؛ نقش و تاثیرش ممتازتر و برجسته تر نیز خواهد شد.

 دلایل تاثیرگذاری و نفوذ بی نظیر عطار در تکوین سنت عرفانی، به ویژه نحوه روایتِ خلاق و پی ریزی قصه گویی ویژه عرفانی، بسیار است و از جهات مختلف می تواند مورد تامل و تدقیق قرار گیرد که یادکرد همه آن زمینه ها و نمونه ها، سخن را سخت دراز می سازد و در اینجا، به اقتضای مقام به پاره ای از آن ها اشاره می کنم:

 نخستین موضوعی که درباره نقش عطار در  تکوین قصه های عرفانی ذهن و زبان جوینده را درگیر خود می کند، توجه به جایگاه عطار در پی اندازی، گسترش و تاثیرگذاری اوست و سپس حجم و تعداد قصه هایی که عارف نیشابوری آفریده است. چون عطار نه تنها در میان عارفانِ شاعر یا کاتب که در کل ادبیات فارسی در شماره و بسامد قصه هایی که آفریده است تقریبا هیچ هماورد و همانندی ندارد و در واقع، هیچ شاعری در سرتاسر ادبیات کلاسیک فارسی به اندازه عطار، قصه ممتاز نیافریده است. اگر قصه ها و روایت هایی که در اثر منثورش، تذکره الاولیاء جمع آوری کرده است به این مجموعه اضافه گردد، نقش عطار در پی اندازی و تثبیت سنت منظوم و منثور قصه های کلاسیک بسیار فراتر می آید که به دلیل اهمیت مسیله، کمی آن را می شکافیم. تعداد قصه هایی که عطار در منظومه های خود آورده بدین گونه است:

اسرارنامه 99 قصه / حکایت

 الهی نامه 282 قصه / حکایت

منطق الطیر 192 قصه/ حکایت

 مصیبت نامه 347 قصه/ حکایت

 مجموعا 910 قصه یا حکایت البته منهای سه «مادر_قصه» اصلی سه منظومه اخیر. این 910  یا 913 قصه / حکایت فقط در چهار اثر منظوم اوست. در لابه لای دیوان و مختارنامه هم تعدادی «غزل_ قصه» و «رباعی_قصه» هست که اگر به این حکایت ها افزوده شود (زیرا عمدتا غالب شاخصه های حکایت کوتاه را دارند)، حجم قصه های او افزونی فوق العاده ای می یابد.

 همچنین در تذکرهالاولیاء، کم وبیش حدود هزار قصه و روایت هست که گاه بسیار بلند هستند و واقعا حالت قصه و حکایت بلند را دارند و گاه ماجرایی فشرده و کوتاهند.

با احتساب هر سه مجموعه (یعنی منظومه ها، دیوان و رباعیات و تذکره الاولیاء)، عطار حدود دوهزار قصه و حکایت به ادبیات عرفانی فارسی افزوده است.

آفریدن، افزودن و جا انداختن هزار قصه منظوم_ صرف نظر از کیفیت آن ها که خود شگفتی دیگری است_ در بطن و متن  ادبیات کلاسیک عرفانی امری است بس خطیر و قابل تامل. برهمین پایه و به دلیل نقش بی بدیل او در پی ریزی و گسترش قصه های منظوم عرفانی، ناچار باید عطار را پدر و بل پایه گذار ادبیات منظوم روایی در عرفان ایرانی دانست. هرچند پیش از او دیگران و بزرگانی همچون سنایی در حدیقه الحقیقه و سیرالعباد الی المعاد _ و نیز برخی دیگر_ قصه های عرفانی شاخصی سروده بودند و فضل تقدم داشتند؛ اما در حقیقت با عطار بود که این قصه ها و سنت قصه منظوم عرفانی فراگیر شد و در دل فرهنگ و زبان ایرانی تثبیت گردید و پا گرفت و رشد کرد. می توان نقش سنایی در این حیطه را همانند دقیقی در آغازگری ادبیات حماسی دانست که اگرچه کار با دقیقی آغاز شده و کار فردوسی در واقع امتداد گشتاسب نامه دقیقی بود، اما سنت ادبیات حماسی و تکوین و تدوین نامه باستان با فردوسی جا افتاد و بالید.

همچنین،  این درست که سنایی آغازگر بود و مهم ترین مقوله های عرفانی را در حدیقه الحقیقه خود آورد و قصه هایی در متن آن گنجاند؛ اما از حیث روایت و ساختار داستانی، حدیقهالحقیقه چندان درخشان و ممتاز نبود که بتواند نماینده تمام عیار قصه گویی عرفانی به شمار آید. شاید به همین دلیل، نظامی، وقتی اولین اثرش (مخزن الاسرار) را به پیروی از حدیقهالحقیقه سرود، در آثا دیگرش از آن شیوه کار فاصله گرفت و سهم اصلی خلاقیت را به قصه و روایت داد تا شد نظامی و الگوی ده ها شاعر در ادبیات روایی غنایی.

 عین همان کاری که عطار هم با سرودن اسرارنامه آغاز کرد و آن را جلوه گاه مهم ترین مقولات عرفانی متداول ساخت، اما کتابش فاقد ساخت روایی یکپارچه و منسجم بود:  درست مثل حدیقهالحقیقه و مخزن الاسرار که در برگیرنده  مقالات و مقولات  مهم عرفانی و اخلاقی بودند با مجموعه ای از حکایت های پراکنده، اما هیچ مادر – داستان یا روایت اصلی آن ها را به هم مرتبط نمی ساخت. عطار، هم در ساحت هنری و از حیث هنرهای زبانی و روایی، بعد از سرودن اسرارنامه است که بافت و ساخت روایی اثر، اهمیتی بیش از صرف معنا برایش می یابد و نقش اول آفرینش گری را از آن خود می سازد.  هرچند برخی بر آنند که عطار نخست منطق الطیر و مصیبت نامه و سپس الهی نامه و اسرارنامه را به نظم آورده است، به گونه ای که باید منطق الطیر را اولین و خسرونامه (یا همان الهی نامه) را آخرین اثر او دانست.

به هرروی و با هر نگاه، عطار بی تردید بزرگترین سازنده قصه های منظوم عرفانی در ادب فارسی است که توانسته بیش و پیش از همه، «روایتگری و روایت نگای» را از حیث کمی و بسامدی گسترش بدهد و قصه های منظوم عرفانی را به میان مردم بکشاند.

 همچنین از دیگر سو، عطار نه فقط از حیث کمیت مهم ترین آفریننده روایت های عرفانی است که، از منظر کیفیت معنایی – معنوی و نیز  ساخت و بافت هنری قصه های عرفانی، سرآمد شاعران زبان فارسی است. در حقیقت هیچ شاعر عرفانی به اندازه عطار مفاهیم عمیق عرفانی را، با تکیه بر روایت، عمق اعتلا نبخشیده است. ممکن است بعضی قصه های عارفان شاعر از حیث طرح هنری و عمق معنوی – معنایی بر کار عطار برتری یابند، چنان که یکی دو قصه مولانا در مثنوی، اما اگر مجموع میراث روایی عطار با میراث روایی عرفانی هر شاعر دیگری سنجیده شود، قطعا کارنامه و بارنامه عطار در مجموع سهم بسیار بالاتر و والاتری از همه سرایندگان دیگر خواهد داشت.

 اهمیت ویژه عطار در آن است که از دو جهت به قصه های عرفانی عمق و استحکام بخشید:

 نخست طرح قصه های کلان عرفانی در قالب مثنوی با بهره گیری از ساختاری همخوان و منسجم که بیش از او سابقه نداشت. البته سنایی در حدیقهالحقیقه و سیرالعباد الی المعاد قصه گفته و روایت کرده بود؛ اما یا قصه کوتاه بود و بلندایی نداشت، و یا قصه ای بلند بود بی طرح و ساختاری استوار. و دیگران هم. با عطار بود که در سه منظومه بلند الهی نامه، منطق الطیر و مصیبت نامه، این دو عنصر به هم درآمیخت؛ یعنی هم قصه ای بند به میان میدان آمد و هم این قصه بلند، برپایه طرحی استوار- نسبت به زمانه خود – پی ریزی شد.

دوم اینکه عطار، با همه شگردها و شیوه ها و ترفندهای هنری و ادبی و زبانی و روایی قابل توجهی که در منظومه هایش – خصوصا منطق الطیر و مصیبت نامه – کار گذاشته بود، بعضا «مادر- طرحی» چندلایه و تودرتو و حلقوی و تمثیلی و حتی نمادین برساخته بود، به گونه ای که گاه واقعا فهم معنای واقعی و حقیقی روایت، با توجه به ساختار و نشانه های رمزی قصه، در اساس کار بسیار دشواری بود. اما هییت ظاهری قصه های بلند بسیار ساده می نمود، به ویژه که  داستانک های متعدد در داخل قصه اصلی، بسیار آسان با مخاطب ارتباط می یافت و او را مجذوب خویش می ساخت. از همین روی، شگرد قصه گویی عطار خیلی زود کارساز واقع شد و جایگاه خویش را در میان مخاطبان یافت و عالمگیر شد. عطار مهم ترین نقش را در همه گیرسازی قصه های عرفانی داشت.

 در واقع قصه های منظوم عرفانی با زبان، نگره و شخصیت عطار بود که در فرهنگ ایرانی اسلامی استحکام هنری و عمق معنایی یافت و به میان متوسطان و عموم مردم رفت و همه گیر شد.

بنابراین و با توجه به حجم و تعداد قصه های عرفانی و ساخت و بافت هنری زبان و نحوه روایت و تاثیرگذاری و لذت بخشی معنایی آن ها، می توان نقش و جایگاه بسیار مهم عطار را در این زمینه دریافت و به ویژه رویکرد او را در بیان و گسترش مفاهیم سنگین و سهمگین عرفانی، از یکسو، و نگهداشت و حفظ این مفاهیم و قصه ها – و نیز پاسداشت وجود خود و دیگرانی چون خویش – از دیگر سو، ستود و ذوق هنری و ادبی و عمق نگاه او را الگویی برای این شیوه بیان هنری دانست.»

پایان خبر مجله gcorg