از رد تا پذیرش اسباب بازی در تاریخ دوران اسلامیِ ایران

منابع کمی به ذکر تاریخچه اسباب بازی پرداخته اند، اما می توان این تاریخچه را در کشور خودمان به پیش از دوران اسلامی و پس از آن تقسیم بندی کرد چراکه علی رغم برخی مخالفت ها، در نهایت بازی و اسباب ِ آن در این دوره هم با شیوه ای دیگر در میان زندگی ایرانیان راه خود را پیدا کرد.

مجله gcorg طی دو گزارش به تاریخچه اسباب بازی از پیش از تاریخ و سپس ایرانِ باستان پرداخت.

در سومین گزارش، تاریخچه اسباب بازی در دوران اسلامی در ایران را بررسی کرده ایم.

در سده های نخست اسلامی، بازی و استفاده از اسباب مربوط به آن، با مخالفت هایی روبه رو بود چراکه تصور می شد انسان را از رسالت اصلی خود دور می کند و از این رو برخی از علما، بازی و سرگرم شدن به ابزارهای مرتبط با آن را تقبیح کردند؛ هرچند از سویی دیگر، آراء متفاوتی برای ساخت و کاربرد اسباب ِ بازی وجود داشت. 

البته اختلاف نظر درباره بازی ها و اسباب بازی ها در دوران اسلامی را می توان با این دلیل توجیه کرد که از آنجایی که برخی بازی ها در گذشته ابزار قمار و وسیله بُرد و باخت شمرده می شدند که سبب ترکِ کار، ایجاد سستی و رفتارهای ناشایست در جامعه می شد و یا به دلیل آنکه برخی از بازی ها مانند «کبوتربازی» برای مردم ایجاد مزاحمت می کرد، گاهی فرمانروایان دستور تحریم این بازی ها را صادر می کردند. 

نکوهش بازی های مبتنی بر شانس و اقبال

هرچند برخی از بازی هایی که گمان می رفت انسان را از فطرت اصلی خود دور می کند، از دوران پیش از اسلام نیز مورد نکوهش قرار داشته؛ به عنوان مثال یکی از بازی های کهن ایرانی که برای اولین بار در خاورِ نزدیک و در جوامع نوسنگی ظهور یافت و سپس به سایر جوامع گسترش پیدا کرد، «قاپ بازی» است. خاستگاه این بازیِ مبتنی بر بخت و اقبال را دوران زندگی شُبانی و از سرگرمی های چادرنشینانِ فلات ایران می دانند که به تدریج به سایر نقاط کشور هم رسیده است. بر اساس یافته های باستان شناسی و حفاری های انجام شده، این بازی در میان کودکان و نوجوانان و به ویژه پسران جریان داشته داشته، اما به مرور در میان بزرگسالان هم فراگیر شده است. 

تصویری از قاپ

قاپ، یکی از هفت قطعه ی استخوانِ مچ پای گوسفند و بز است که در فاصله ی بین دو قوزک قرار دارد و به شکل مکعب مستطیل است که مردم مناطق مختلف ایران از گذشته های دور شرایط و دستورالعمل خاصی برای بازی با آن در نظر گرفته بودند و در اوقات فراغت برای سرگرم شدن و گذران وقت «قاپ بازی» می کردند؛ یک بازی بر اساس شانس و شرط بندی که هرچند آن زمان پول یا کالای ارزشمندی واسطه بازی نبوده است اما، ایرانیان هم سپردن بخت و سرنوشت خود به خوب و بد آمدنِ یک تکه استخوان را نکوهیده اند.

ساخت اسباب بازی با قدمتی به درازای تاریخ

جایگاه اسباب بازی در ایران باستان

از طرفی علی رغم تحریمِ برخی آداب و بازی ها در دوران اسلامی، مردم جوامع مختلف ایران همچون گذشته به آنها پایبند بودند؛ چنانچه بر اساس متون تاریخی و ادبی به جا مانده از سده های مختلف اسلامی، مشخص می شود که بسیاری از پیکره ها و تندیس هایی که در دوران پیش از اسلام برای مراسم های آیینی ساخته می شد، در دوره اسلامـی با کنار رفتن جنبه تقدس، از آنها به عنوان ابزار و اسباب سرگرمی کودکان استفاده می شد.

مدارا و رواج مجدد اسباب بازی ها

گاهی نیز با وجود دستوراتی درباره نهی از عروسک سازی و خرید و فروش آن، با مدارا نسبت به بازارها و دکان های خرید و فروش اسباب بازی برخورد می شد و پیشه وران صورتک های حیوانات، شمشیر و سپر چوبین، بوق سفالین و تندیسک هایی در مناسبت هایی مانند نوروز و جشن سده برای کودکان می ساختند و در بازار می فروختند. همچنین چوگان بازی یا گوی بازی که پیشینه آن به روزگاران کهن می رسد، نیز به عنوان بازی کودکان و بزرگسالان در دوره اسلامی رواج داشت.

پی نوشت: بخشی از این گزارش با استفاده از اطلاعات «مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی» و «مجله انسان شناسی، سال دوازدهم شماره 20» نوشته شده است. 

پایان خبر مجله gcorg