آیا بازپرس میتواند رای صادر کند

بازپرس نمی تواند رأی قطعی یا حکم صادر کند؛ وظیفه او انجام تحقیقات مقدماتی، کشف جرم، جمع آوری دلایل و صدور قرارهای متناسب با روند دادرسی است. صدور رأی نهایی و تعیین تکلیف مجرمیت یا برائت متهم، منحصراً در صلاحیت قاضی دادگاه است.

در نظام قضایی ایران، تفکیک وظایف مقامات قضایی از اهمیت بالایی برخوردار است تا عدالت و بی طرفی در فرآیند رسیدگی تضمین شود. بسیاری از افراد با مفاهیم و اختیارات بازپرس و قاضی آشنایی کامل ندارند و گاهی این دو جایگاه مهم را با یکدیگر اشتباه می گیرند. این عدم تمایز می تواند منجر به سردرگمی در پیگیری پرونده های قضایی و درک نادرست از حقوق و مسئولیت ها شود. درک صحیح از نقش هر یک از این مقامات، نه تنها به شفافیت بیشتر فرآیند دادرسی کمک می کند، بلکه به افراد درگیر پرونده نیز این امکان را می دهد که با آگاهی بیشتری حقوق خود را پیگیری کنند.

این مقاله به تشریح دقیق جایگاه، وظایف و اختیارات بازپرس و قاضی می پردازد و تفاوت های اساسی میان قرار صادرشده توسط بازپرس و رأی یا حکم صادرشده توسط قاضی را تبیین می کند. با بررسی جامع مراحل دادرسی کیفری، هدف ما روشن سازی کامل این موضوع و رفع ابهامات موجود برای عموم مردم است.

درک سیستم قضایی ایران: دادسرا و دادگاه

برای درک تفاوت های بنیادین میان بازپرس و قاضی و اینکه چرا بازپرس نمی تواند رأی صادر کند، لازم است ابتدا با ساختار کلی سیستم قضایی ایران و نقش هر یک از نهادهای اصلی آن، یعنی دادسرا و دادگاه، آشنا شویم.

انواع پرونده های قضایی: کیفری و حقوقی

پرونده های قضایی به دو دسته اصلی تقسیم می شوند که نحوه رسیدگی به هر یک کاملاً متفاوت است:

• پرونده های حقوقی: این دعاوی مربوط به اختلافات میان اشخاص در امور مالی، قراردادی، خانوادگی (مانند مهریه، نفقه، حضانت، ارث) و سایر حقوق خصوصی است. رسیدگی به این پرونده ها مستقیماً در دادگاه های حقوقی آغاز می شود و نیازی به گذراندن مرحله دادسرا ندارد.
• پرونده های کیفری: این پرونده ها در پی وقوع جرم (مانند قتل، سرقت، کلاهبرداری، ضرب و جرح، توهین و…) تشکیل می شوند. هدف اصلی در دعاوی کیفری، تعقیب مجرم، کشف حقیقت، اجرای عدالت و در نهایت، مجازات متهم یا تبرئه او است. رسیدگی به این پرونده ها ابتدا در دادسرا آغاز شده و سپس در صورت لزوم به دادگاه ارجاع می شود.

این مقاله عمدتاً بر دعاوی کیفری تمرکز دارد، زیرا بازپرس و قاضی در این نوع پرونده ها نقش محوری ایفا می کنند.

نقش دادسرا در فرآیند دادرسی کیفری

دادسرا یکی از ارکان اصلی دستگاه قضایی است که وظایف مهمی را در مراحل ابتدایی دادرسی کیفری بر عهده دارد. وظایف دادسرا شامل کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات مقدماتی و حفظ حقوق عمومی است. این نهاد در واقع مرحله پیش از محاکمه در دادگاه محسوب می شود.

مقامات قضایی در دادسرا عبارتند از:

• دادستان: عالی ترین مقام دادسرا است که ریاست آن را برعهده دارد. دادستان بر تمامی امور دادسرا نظارت می کند و آغازگر تعقیب عمومی جرایم است. او می تواند دستورات لازم را به بازپرسان و دادیاران صادر کند.
• معاون دادستان: در غیاب یا تحت نظارت دادستان، وظایف او را انجام می دهد.
• بازپرس: اصلی ترین مقام تحقیق کننده در دادسرا است که مسئولیت کشف جرم، جمع آوری ادله و انجام تحقیقات مقدماتی را بر عهده دارد.
• دادیار: یکی دیگر از مقامات قضایی دادسرا است که تحت نظارت دادستان یا بازپرس، وظایف مشابهی را انجام می دهد.

مهمترین وظیفه دادسرا، اطمینان از صحت و درستی تحقیقات اولیه و آماده سازی پرونده برای ارائه به دادگاه است. این مرحله نقش حیاتی در جلوگیری از طرح دعاوی بی اساس و تضمین عدالت در مراحل بعدی دارد.

نقش دادگاه در فرآیند دادرسی کیفری

دادگاه نهادی است که پس از اتمام تحقیقات مقدماتی در دادسرا و در صورت وجود دلایل کافی برای انتساب جرم، به پرونده رسیدگی ماهوی می کند. وظیفه اصلی دادگاه، قضاوت درباره اتهامات واردشده به متهم و صدور رأی قطعی بر اساس قوانین و مستندات ارائه شده است.

مقامات قضایی در دادگاه، عمدتاً قاضی هستند. انواع قاضی عبارتند از:

• قاضی دادگاه بدوی: در اولین مرحله، به ماهیت دعوا رسیدگی کرده و رأی اولیه را صادر می کند.
• قاضی دادگاه تجدیدنظر: در صورت اعتراض به رأی بدوی، پرونده را مجدداً بررسی کرده و رأی تأیید، نقض یا اصلاحی صادر می کند.
• قاضی دیوان عالی کشور: عالی ترین مرجع قضایی است که به بررسی شکلی و قانونی بودن آراء صادره از دادگاه ها می پردازد.

دادگاه محل اصلی صدور حکم و اجرای عدالت است، جایی که متهم فرصت دفاع از خود را دارد و تمامی شواهد و مدارک به دقت بررسی می شوند تا تصمیمی عادلانه و نهایی اتخاذ گردد.

بازپرس کیست و چه وظایفی دارد؟

بازپرس، یکی از مهمترین مقامات قضایی در دادسرا است که نقش کلیدی در تحقیقات مقدماتی پرونده های کیفری ایفا می کند. او پلی است میان شکایت اولیه و مرحله نهایی دادرسی در دادگاه.

تعریف و جایگاه بازپرس

بازپرس، مقامی قضایی است که مسئولیت انجام تحقیقات مقدماتی در دادسرا را بر عهده دارد. بر اساس ماده ۹۳ قانون آیین دادرسی کیفری، بازپرس باید در کمال بی طرفی و در حدود اختیارات قانونی، تحقیقات را انجام دهد و در کشف اوضاع و احوالی که به نفع یا ضرر متهم است، تفاوت نگذارد. این نقش بی طرفانه برای تضمین کشف حقیقت و رعایت حقوق هر دو طرف پرونده حیاتی است.

وظیفه اصلی بازپرس، کشف حقیقت و جمع آوری دلایل است تا مشخص شود آیا جرمی واقع شده، چه کسی مرتکب آن شده و چگونه به وقوع پیوسته است.

شروع به تحقیقات مقدماتی از سوی بازپرس، معمولاً منوط به ارجاع دادستان است؛ اما در مواردی که بازپرس ناظر وقوع جرم باشد، می تواند تحقیقات را آغاز کرده و سپس مراتب را فوری به اطلاع دادستان برساند و در صورت ارجاع وی، تحقیقات را ادامه دهد (ماده ۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری).

مهمترین وظایف و اختیارات بازپرس

وظایف بازپرس گسترده و حساس است و شامل موارد زیر می شود:

1. شروع تحقیقات مقدماتی: همانطور که ذکر شد، بازپرس پس از ارجاع دادستان یا مشاهده مستقیم جرم، تحقیقات را آغاز می کند.
2. کشف جرم و جمع آوری دلایل: بازپرس مسئول جمع آوری کلیه شواهد، مدارک و ادله مربوط به جرم است. این شامل تحقیق از شهود، مطلعین، بازجویی از متهم و بررسی صحنه جرم می شود (ماده ۹۰ و ۹۵ قانون آیین دادرسی کیفری).
3. جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم: بازپرس تدابیر لازم را برای اطمینان از حضور متهم در مراحل دادرسی اتخاذ می کند.
4. صدور قرارهای تأمین کیفری: برای جلوگیری از فرار یا پنهان شدن متهم و تضمین دسترسی به او در آینده، بازپرس می تواند قرارهای تأمین کیفری صادر کند. این قرارها شامل مواردی نظیر کفالت، وثیقه، التزام به حضور و در موارد شدیدتر بازداشت موقت است.
5. نظارت بر ضابطین دادگستری: بازپرس بر عملکرد ضابطین (مانند نیروی انتظامی) در زمینه کشف جرم و جمع آوری ادله نظارت دارد و دستورات لازم را به آنها می دهد.
6. حفظ آثار و علائم جرم: به محض اطلاع از وقوع جرم، بازپرس باید اقدامات فوری را برای جلوگیری از از بین رفتن دلایل و مدارک جرم انجام دهد.
7. منع توقف تحقیقات: بازپرس نمی تواند به بهانه پیدا نشدن متهم یا نامشخص بودن هویت او، تحقیقات را متوقف کند، مگر در موارد خاص قانونی (ماده ۱۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری).

انواع قرارهای صادره توسط بازپرس

بازپرس در طول تحقیقات مقدماتی، متناسب با نتایج حاصله و وضعیت پرونده، انواع مختلفی از قرار را صادر می کند. این قرارها با رأی یا حکم دادگاه تفاوت اساسی دارند و تصمیمات مرحله تحقیقاتی هستند.

• قرار جلب به دادرسی: در صورتی که بازپرس پس از اتمام تحقیقات، دلایل و مدارک کافی برای انتساب اتهام به متهم را احراز کند، این قرار را صادر می کند. این قرار به معنای درخواست از دادستان برای ارسال پرونده به دادگاه و محاکمه متهم است.
• قرار منع تعقیب: اگر بازپرس پس از تحقیقات، به این نتیجه برسد که دلایل کافی برای اثبات مجرمیت متهم وجود ندارد یا جرمی اساساً واقع نشده است، این قرار را صادر می کند.
• قرار موقوفی تعقیب: در مواردی که به دلایل قانونی خاص (مانند فوت متهم، گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت، شمول مرور زمان، عفو عمومی و…) امکان ادامه تعقیب کیفری متهم وجود نداشته باشد، این قرار صادر می شود.
• قرار اناطه: هرگاه رسیدگی به یک اتهام کیفری متوقف بر اثبات یک امر حقوقی در دادگاه حقوقی باشد، بازپرس قرار اناطه صادر می کند. به این معنی که رسیدگی به پرونده کیفری تا روشن شدن تکلیف موضوع حقوقی در مرجع صالح، متوقف می ماند.
• قرار تأمین خواسته: شاکی می تواند تقاضای تأمین ضرر و زیان خود را از بازپرس بنماید. اگر تقاضا مبتنی بر ادله قابل قبول باشد، بازپرس قرار تأمین خواسته صادر کرده و معادل مبلغ ضرر و زیان، از اموال متهم توقیف می کند (ماده ۱۰۷ و ۱۰۸ قانون آیین دادرسی کیفری).
• قرار مجرمیت: این قرار، مشابه قرار جلب به دادرسی است و به این معناست که بازپرس عقیده دارد متهم مرتکب جرم شده و باید در دادگاه محاکمه شود. پس از صدور قرار مجرمیت توسط بازپرس و تأیید آن توسط دادستان، کیفرخواست صادر می شود.

توجه داشته باشید که تمامی این موارد، قرار هستند و نه رأی یا حکم قطعی. قرارها تصمیمات مقدماتی و اجرایی در مرحله تحقیقات هستند و لزوماً به معنای مجرمیت یا برائت قطعی نیستند.

قاضی کیست و چه وظایفی دارد؟

پس از اتمام تحقیقات مقدماتی در دادسرا و در صورت صدور قرار جلب به دادرسی و کیفرخواست، نوبت به دادگاه و قاضی می رسد. قاضی نقش قضاوت کننده و صادرکننده رأی نهایی را در سیستم قضایی ایفا می کند.

تعریف و جایگاه قاضی

قاضی، مقام قضایی است که در دادگاه به پرونده ها رسیدگی ماهوی کرده و بر اساس مستندات و قوانین، حکم قطعی را صادر می کند. او مسئول اجرای عدالت از طریق تحلیل شواهد، شنیدن دفاعیات طرفین و اعمال دقیق قانون است. قاضی می تواند به صورت منفرد یا به عنوان عضوی از هیئت قضات (در دادگاه های چند قاضی) انجام وظیفه کند.

بر خلاف بازپرس که وظیفه تحقیق و جمع آوری دلایل را دارد، قاضی در جایگاه داور بی طرف قرار گرفته و بر اساس نتایج تحقیقات و آنچه در جلسات دادگاه ارائه می شود، تصمیم نهایی را اتخاذ می کند. این تفکیک وظایف، از اصول بنیادین دادرسی عادلانه است.

مهمترین وظایف و اختیارات قاضی

وظایف قاضی عمدتاً شامل موارد زیر است:

1. رسیدگی ماهوی به پرونده: قاضی پس از دریافت کیفرخواست از دادسرا، به ماهیت جرم و اتهامات وارده رسیدگی می کند. او شواهد، مدارک، اظهارات شهود و دفاعیات متهم را بررسی می کند.
2. اداره جلسات دادگاه: قاضی مسئول برگزاری جلسات دادگاه، حفظ نظم، اطمینان از رعایت اصول دادرسی عادلانه و فراهم آوردن فرصت برابر برای دفاع و طرح ادعا برای همه طرفین است.
3. صدور حکم یا رأی نهایی: مهمترین وظیفه قاضی، صدور رأی نهایی در خصوص مجرمیت یا برائت متهم است. این رأی، تکلیف نهایی پرونده را مشخص می کند و پس از قطعیت، قابلیت اجرا پیدا می کند.
4. تعیین مجازات: در صورت اثبات مجرمیت، قاضی بر اساس قوانین مربوطه، نوع و میزان مجازات را تعیین می کند (مانند حبس، جزای نقدی، شلاق و…).
5. صدور احکام حقوقی: علاوه بر پرونده های کیفری، قاضی در دادگاه های حقوقی نیز به دعاوی رسیدگی کرده و احکام حقوقی لازم را صادر می کند.
6. نظارت بر اجرای احکام: اگرچه قاضی دیگری (قاضی اجرای احکام) مسئول مستقیم اجرای مجازات ها است، اما قاضی صادرکننده حکم نیز در برخی موارد بر حسن اجرای رأی خود نظارت دارد.

مفهوم رأی یا حکم در دادرسی کیفری

رأی یا حکم در دادرسی کیفری، به تصمیم نهایی دادگاه اطلاق می شود که درباره ماهیت دعوا یا اتهام صادر می گردد. این تصمیم حقوق و تکالیف طرفین را به صورت قطعی تعیین می کند و پس از طی مراحل قانونی و قطعیت یافتن، لازم الاجرا خواهد بود. حکم می تواند به یکی از اشکال زیر باشد:

• حکم محکومیت: در صورتی که مجرمیت متهم اثبات شود، دادگاه حکم به مجازات او می دهد.
• حکم برائت: در صورتی که مجرمیت متهم اثبات نشود، دادگاه او را تبرئه می کند.
• حکم قرار رد دعوا یا عدم استماع دعوا: در برخی موارد، دادگاه ممکن است بدون ورود به ماهیت، رأی به رد یا عدم استماع دعوا صادر کند.

رأی دادگاه، نقطه پایانی بر فرآیند قضایی یک پرونده است (در مرحله بدوی یا تجدیدنظر) و پس از قطعیت، می تواند به مرحله اجرا گذاشته شود. این تفاوت اصلی و محوری میان کارکرد بازپرس و قاضی است.

تفاوت اصلی: چرا بازپرس نمی تواند رأی صادر کند؟

اساسی ترین دلیل برای اینکه بازپرس نمی تواند رأی صادر کند، به اصل تفکیک وظایف و مسئولیت ها در نظام دادرسی کیفری بازمی گردد. این تفکیک یک سازوکار حیاتی برای تضمین بی طرفی و عدالت است.

تفکیک وظایف تحقیق و صدور حکم

در نظام قضایی ایران و بسیاری از نظام های حقوقی مدرن، وظیفه تحقیق و جمع آوری دلایل از وظیفه قضاوت و صدور حکم جدا شده است. این جدایی به منظور جلوگیری از هرگونه سوگیری احتمالی و حفظ بی طرفی کامل در فرآیند دادرسی انجام می شود. تصور کنید اگر بازپرسی که خود مسئول جمع آوری ادله علیه متهم است، بخواهد در مورد مجرمیت او نیز قضاوت نهایی کند، ممکن است تحت تأثیر نتیجه گیری اولیه خود قرار گیرد و بی طرفی او خدشه دار شود.

بازپرس در مرحله کشف جرم و جمع آوری ادله فعال است؛ به بیان دیگر، او مانند یک کارآگاه حقوقی عمل می کند که وظیفه اش جستجو برای یافتن حقیقت و گردآوری مدارک لازم است. اما قاضی، بر اساس ادله جمع آوری شده توسط بازپرس و سایر شواهد و دفاعیاتی که در دادگاه ارائه می شود، قضاوت نهایی را انجام می دهد. این امر تضمین می کند که تصمیم نهایی توسط یک نهاد مستقل و بی طرف، پس از بررسی کامل و عادلانه تمامی جوانب، اتخاذ شود.

سلسله مراتب قضایی و نظارت

یکی دیگر از دلایل عدم صلاحیت بازپرس برای صدور رأی، سلسله مراتب و نظارت های داخلی سیستم قضایی است. قرارهای صادره توسط بازپرس، معمولاً تحت نظارت و تأیید دادستان قرار دارند. دادستان می تواند قرارهای بازپرس را تأیید، نقض یا برای تحقیقات بیشتر اعاده کند. همچنین، در بسیاری از موارد، قرارهای بازپرس قابل اعتراض در دادگاه هستند، که این خود نشان از غیرقطعی بودن و جنبه مقدماتی آن ها دارد.

در مقابل، حکم نهایی که توسط قاضی دادگاه صادر می شود، در رأس سیستم دادرسی کیفری قرار دارد. این حکم پس از طی مراحل قانونی و قطعیت یافتن، لازم الاجراست و تنها در موارد خاص و از طریق فرجام خواهی در دیوان عالی کشور (از جنبه شکلی) یا اعاده دادرسی، قابل بررسی مجدد است. این تفاوت در جایگاه و امکان اعتراض پذیری، به وضوح نشان می دهد که قرار بازپرس، مرحله ای میانی و حکم قاضی، تصمیم نهایی است.

استناد به قانون آیین دادرسی کیفری

قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲، به صراحت اختیارات بازپرس و قاضی را تفکیک کرده است. در این قانون، وظایف بازپرس به صراحت به تحقیقات مقدماتی و صدور قرارها محدود شده و هیچ ماده ای به بازپرس اجازه صدور رأی یا حکم را نمی دهد. به عنوان مثال، ماده ۳۰۲ این قانون به صلاحیت دادگاه های کیفری یک و دو برای رسیدگی و صدور حکم در جرایم مختلف اشاره می کند و این صلاحیت را به عهده قاضی دادگاه قرار می دهد.

در واقع، قانونگذار با این تفکیک، می خواسته است دو مرحله متفاوت و مهم دادرسی را از هم جدا کند: مرحله تحقیق و جمع آوری ادله و مرحله قضاوت و صدور حکم. این رویکرد، پایه و اساس یک دادرسی عادلانه و بی طرفانه است و از تداخل نقش ها و تصمیم گیری های شتاب زده جلوگیری می کند. هر یک از این مقامات در جایگاه خود، وظایف حیاتی و تخصصی را بر عهده دارند که مکمل یکدیگر در مسیر اجرای عدالت هستند.

نتیجه گیری

با بررسی دقیق ساختار نظام قضایی ایران و اختیارات مقامات مربوطه، به پاسخ صریح و قطعی پرسش اصلی این مقاله می رسیم: بازپرس نمی تواند رأی (حکم) صادر کند. وظیفه اصلی بازپرس محدود به مرحله تحقیقات مقدماتی است که شامل کشف جرم، جمع آوری دلایل و صدور انواع قرار می شود. این قرارها تصمیمات موقت و مقدماتی هستند که برای پیشبرد تحقیقات یا تأمین حضور متهم اتخاذ می شوند.

در مقابل، رأی یا حکم نهایی که سرنوشت مجرمیت یا برائت متهم را مشخص می کند، منحصراً در صلاحیت قاضی دادگاه است. قاضی در دادگاه، با بررسی دقیق تمامی مستندات و دفاعیات، به ماهیت پرونده رسیدگی کرده و بر اساس قانون، حکم قطعی را صادر می کند که پس از قطعیت، لازم الاجراست. این تفکیک وظایف میان بازپرس (مقام تحقیق) و قاضی (مقام صدور حکم)، اصلی اساسی در دادرسی کیفری برای تضمین عدالت، بی طرفی و صحت فرآیند قضایی است و از تداخل نقش ها و تصمیم گیری های عجولانه جلوگیری می کند. درک این تمایز نه تنها برای فعالان حقوقی بلکه برای عموم مردم که ممکن است با دستگاه قضایی سروکار پیدا کنند، ضروری است.

سوالات متداول

تفاوت قرار و حکم چیست؟

«قرار» یک تصمیم قضایی است که در طول مراحل دادرسی، عمدتاً در مرحله تحقیقات مقدماتی توسط بازپرس یا دادستان، برای پیشبرد پرونده یا اتخاذ تدابیر موقت صادر می شود. قرارها معمولاً جنبه اجرایی یا مقدماتی دارند و به ماهیت اصلی دعوا (مجرمیت یا برائت) نمی پردازند و اغلب قابل اعتراض هستند. مانند قرار بازداشت موقت یا قرار منع تعقیب.

«حکم» یا «رأی»، تصمیم نهایی دادگاه است که پس از رسیدگی کامل به ماهیت دعوا و بررسی دلایل، صادر می شود. حکم به صورت قطعی درباره مجرمیت یا برائت متهم تعیین تکلیف می کند و پس از قطعیت، قابلیت اجرا دارد.

آیا بازپرس می تواند متهم را آزاد کند؟

بله، بازپرس می تواند متهم را آزاد کند، اما این آزادی معمولاً از طریق صدور قرار مناسب انجام می شود، نه با صدور حکم. برای مثال، اگر بازپرس قرار منع تعقیب یا موقوفی تعقیب صادر کند و متهم در بازداشت باشد، با تأیید دادستان، متهم آزاد می شود. همچنین، اگر بازپرس قرار تأمین کیفری دیگری مانند کفالت یا وثیقه صادر کند و متهم بتواند آن را تأمین کند، آزاد خواهد شد.

نقش دادستان در تأیید قرارهای بازپرس چیست؟

دادستان به عنوان ریاست دادسرا و مدعی العموم، بر تمامی فعالیت های بازپرس نظارت دارد. بسیاری از قرارهای مهم بازپرس، به ویژه قرارهای نهایی دادسرا مانند قرار جلب به دادرسی یا قرار منع تعقیب، نیاز به تأیید دادستان دارند. دادستان می تواند با قرار بازپرس موافقت کند، آن را نقض کند یا پرونده را برای تحقیقات بیشتر به بازپرس برگرداند. این نظارت به منظور اطمینان از صحت و درستی تحقیقات و رعایت حقوق عمومی انجام می شود.

اگر با قرار بازپرس مخالف باشیم چه کاری می توانیم انجام دهیم؟

در بسیاری از موارد، قرارهای صادره توسط بازپرس قابل اعتراض هستند. اگر شاکی یا متهم با قرار بازپرس مخالفت داشته باشد، می تواند در مهلت قانونی (معمولاً ۱۰ روز) نسبت به آن اعتراض کند. مرجع رسیدگی به این اعتراض معمولاً دادگاه کیفری مربوطه است. دادگاه به اعتراض رسیدگی کرده و می تواند قرار بازپرس را تأیید، نقض یا اصلاح کند.