استخوان در گلو و خار در چشم

این نوشتار درباره ایران و آینده آن است. سعی کردم گزاره های صریح بنویسم.

یک. میزان انباشت مسایل ایران به حدی است که چشم انداز روشنی برای سیاست و اقتصاد یک یا دو دهه آینده کشور، به سختی متصور است. ایران در چاله های عظیمی (کاهش زیست پذیری محیط زیستی، تحریم، اقتدارگرایی پایدار، عقب ماندگی اقتصادی نسبت به رقبای منطقه ای، حذف نسبی از روابط تجاری در دنیا و …) افتاده است که به راحتی نمی توان از آن ها خارج شد. ایران «جامعه مسایل حل نشده» شده است. تلخ کام باید گفت: ایران، حداقل دو سه دهه ی سخت، انباشته از عدم قطعیت، و ظرفیت بروز مسیرهای بسیار ناخرسندکننده را در پیش دارد.

دو. راه حل از پیش موجودی در دسترس نیست. هر راه حلی، با کنش اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هماهنگ، قابل ساخته شدن است. وضعیت چنان پیچیده است که مقامات کشور، گروه های سیاسی، و نخبگان و تحلیل گران نمی توانند چهار صفحه متن بدون تناقض برای تبیین وضع موجود، راه حل ها و مسیر آینده هر راه حلی به سمت توسعه اقتصادی، آزادی و توسعه سیاسی ارایه کنند. بن بست های عملی همه را در بر گرفته است.

سه. هر راه حل کوتاه مدت ساده ای، در وضعیت پیچیده امروز، خام اندیشانه است. این راه حل های ساده طیفی گسترده از «رای دادن/تحریم انتخابات»، «مقاومت/سازش» و … را در بر می گیرد. همه راه حل ها، با انبوهی از عدم قطعیت و تناقض مواجه هستند. این خصیصه ذاتی مساله های بدخیم ایران امروز است.

چهار. نظام سیاسی ایران امروز، به قول دوگلاس نورث (برنده جایزه نوبل) یک «حکومت طبیعی پایه» با «نظم دسترسی محدود» است. این نظم سیاسی، رانت های قدرت و ثروت را بین اعضای ایتلاف مسلط (متشکل از سیاسیون، نظامیان، روحانیون، فعالان اقتصادی و فرهنگی خودی) توزیع می کند. (شرح کتاب نورث در این جا) مشارکت سیاسی و اقتصادی در نظم های دسترسی محدود حکومت های طبیعی، در طول تاریخ، به شدت محدودشده است.

پنج. ایرانیان در 120 سال بعد از مشروطه، برای خروج از نظم دسترسی محدود حکومت طبیعی تلاش کرده و تا به امروز موفقیت ها و شکست های نسبی داشته اند. عصیان، استیصال و کلافه بودنی که جامعه ایران امروز تجربه می کند، خصیصه 120 سال گذشته است که گاه اوج داشته و گاه کم وبیش بهتر شده است، اما هرگز به یک «نظم دسترسی باز» نرسیده ایم که در آن همگان بر اساس حقوق شهروندی به حق فعالیت اقتصادی و سیاسی آزاد، دسترسی داشته باشند. راه رسیدن به چنین مطلوبی سنگلاخ است.

شش. مساله ایران امروز، برساختن راهی در میانه این همه پیچیدگی است. حل بخش مهمی از این پیچیدگی از «ساختن توازنی میان قدرت حکومت و قدرت جامعه، و بیرون آمدن از وضعیت صلح مسلح بین حکومت و جامعه» ممکن می شود.

هفت. گزینه های مختلف – از همراهی بی قید و شرط با حکومت، مذاکره با حکومت، مشارکت مشروط در انتخابات، رای اعتراضی، تحریم انتخابات، نافرمانی مدنی، سیاست خیابانی تا انقلاب و براندازی – روی میز حکومت و جامعه ایران، و هزینه و فایده هر کدام متفاوت است، امکان پذیری و مطلوبیت متفاوتی هم دارند. هر چه هست، صحنه ایران امروز به آن سادگی نیست که برخی تصویر می کنند. ساده سازان، بیشتر تزویر می کنند.

هشت. هر مسیری در ایران امروز به سوی آینده (که آن را در دو سه دهه پیش رو، پرنشیب و فراز می دانم) بر اثر ترکیبی از ایده پردازی، گفت وگو، هزینه پرداختن (به اشکال مختلف)، رقابت، منازعه و تا اندازه ای بخت (در سیاست داخلی تا خارجی، تا روندهای اقتصادی و …) ساخته می شود. ایرانیان با کنشگری های خود به این مسیرها وزن و شکل می دهند. همبسته رقابت-همکاری بین حکومت و جامعه، این راه ها را رقم می زنند.

نه. هیچ کس قادر به پیش بینی آینده نیست و همه دیدگاه ها در مسیر تاریخ، ارزیابی می شوند. اصل بر گشوده بودن در برابر واقعیات، استدلال ها، آمادگی برای بازنگری در مواضع، ایتلاف سازی بین دغدغه مندان ایران، آمادگی برای هزینه دادن (از آبروی شخصی تا فراتر از آن) و درس آموزی از تاریخ است.

ده. این گزاره ها به معنای «زیستنی استخوان در گلو و خار در چشم» است که فقط به مدد در کنار هم ایستادن و چنگ بر روی هم نکشیدن، می توان امید به روزهای بهتر داشت. خودحق پنداری و تحمل نکردن، تصویر این آینده را تیره تر می سازد.

من در سایه این گزاره ها، به هیچ موفقیت و دست آورد کوتاه مدتی امید ندارم، گفت وگو و همبستگی میان ایران دوستان را گزینه ممکن سازنده برای ساختن راه حل ها می دانم، و به نظرورزی و گفت وگو بر سر طیفی از راه حل ها باور دارم. مهم این است که توان و محدودیت های خود را در سایه فهم نظری و تجربی عمیق، بدانیم. زمان مناسبی برای عصبانیت یا استیصال نیست.

216216