۱۳ شهریور در دنیای علم چه خبر؟

تقویم علم:

به گزارش خبرگزاری علم و فناوری مجله gcorg، تاریخ علم مملو از رویدادهای مهمی است که نوآوری‌ها، کشف‌ها و حتی زادروزها و درگذشت‌های دانشمندان و مخترعان تاثیرگذار جهان را در برمی‌گیرد. در این تقویم علم، وقایع مهم مصادف با امروز ۱۳ شهریور برابر ۳ سپتامبر را ورق می‌زنیم.

***

بزرگداشت ابوریحان بیرونی

۱۳ شهریور ۳۵۲ خورشیدی، ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس، تاریخ‌نگار، گاه‌نگار و طبیعی‌دان ایرانی به استناد برخی منابع به دنیا آمد. بیرونی در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» به گردش زمین دور خودش اشاره می‌کند و روشی را بااستفاده از افت افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم برای تعیین شعاع زمین ارائه می‌دهد و در کتابِ «قانون مسعودی» عملی‌بودن این روش را گزارش می‌دهد و شعاع زمین را ۶هزارو۵۶۰ کیلومتر تعیین می‌کند که به مقدار صحیحش بسیار نزدیک است. او همچنین سینوس یک‌درجه را اندازه‌گیری و قاعده  تسطیح کره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی را معین می‌کند. ازآنجاکه بیرونی به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و  سانسکریت تسلط داشت و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنا بود او را به‌عنوان پدرِ انسان‌شناسی و هندشناسی می‌شناسند. زادروز این دانشمند برجسته در ایران با عناوین روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی و روز مهندس نقشه‌بردار نامگذاری شده است.

پدر علم‌سنجی جهان

۳ سپتامبر ۱۹۸۳ میلادی برابر با ۱۳ شهریور ۱۳۶۲ خورشیدی، درک جان د سولا پریس، فیزیکدان و مورخ علم انگلیسی‌آمریکایی درگذشت. او را به‌عنوان دانشمند علوم اطلاعاتی و پدر علم‌سنجی می‌شناسند. پریس علم‌سنجی و اندازه‌گیری علمی کار دانشمندان، به‌ویژه ازطریق بررسی و تحلیل مقالات منتشرشده و استنادهای موجود در آنها را به‌وجود آورد. همچنین اوایل سال ۱۹۵۱، پریس سازوکار پیچیده چرخ‌دنده آنتیکیترا را مطالعه کرد. این دستگاه عجیب را باستان‌شناسان دریایی از کشتی غرق‌شده‌ای در جزیره یونانی آنتیکیترا کشف کرده بودند. تا سال ۱۹۷۱ او و فیزیکدان هسته‌ای یونانی، کارالامپوس کاراکالوس، تصاویر پرتو ایکس و گاما از قطعات مختلف این ماشین تهیه کردند. سال ۱۹۷۴، پریس یافته‌هایش را در مقاله‌ای ۷۰ صفحه‌ای همراه با نشانه‌هایی از تنظیمات چرخ‌دنده و توضیحات مربوط به آنها منتشر کرد و تاریخ ساخت این دستگاه را حدود سال ۸۷ پیش‌ازمیلاد تخمین زد و آن را نوعی رایانه آنالوگ مکانیکی برای محاسبات مربوط به اخترشناسی و پدیده‌های نجومی ازجمله گرفت‌های ماه و خورشید اعلام کرد. علاوه‌براین، سازوکار آنتیکیترا به‌عنوان شمارشگر دوره چهارساله بازی‌های المپیک باستان هم استفاده می‌شد.

باربارا مک‌کلینتاک

۳ سپتامبر ۱۹۹۲ میلادی برابر با ۱۳ شهریور ۱۳۷۱ خورشیدی، باربارا مک‌کلینتاک، دانشمند آمریکایی و یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخ ژنتیک درگذشت. در دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰، کار مک‌کلینتاک روی ژنتیک سلولی ذرت، او را به این نظریه سوق داد که ژن‌ها قابل انتقال هستند و می‌توانند در اطراف کروموزوم‌ها حرکت کنند. مک‌کلینتاک این استنباط را با مشاهده الگوهای تغییر رنگ در دانه‌های ذرت درطول نسل‌های تلاقی کنترل‌شده به‌دست آورد. به‌نظر می‌رسد این ایده که ژن‌ها می‌توانند حرکت کنند با آنچه در آن زمان درباره ژن‌ها شناخته شده بود مطابقت نداشت، اما تکنیک‌های مولکولی بهبودیافته در اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ به دانشمندان دیگر اجازه داد تا کشف او را تایید کنند. او در سال ۱۹۸۳ جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی را دریافت کرد. او اولین زن آمریکایی است که به‌طور تک‌نفره و غیراشتراکی برنده جایزه نوبل شد.

کاشف پوزیترون

۳ سپتامبر ۱۹۰۵ میلادی برابر با ۱۳ شهریور ۱۲۸۴ خورشیدی، کارل دیوید اندرسون، فیزیکدان آمریکایی به‌دنیا آمد. اندرسون در سال ۱۹۳۶ جایزه نوبل فیزیک را به‌طور مشترک با ویکتور فرانسیس هس اتریشی برای کشف پوزیترون یا الکترون مثبت، اولین ذره شناخته‌شده پادماده، دریافت کرد. او عکس‌های پرتوهای کیهانی را که هنگام عبور از محفظه ابر ویلسون در میدان مغناطیسی قوی گرفته شده بود، بررسی کرد. اندرسون علاوه بر مسیرهای منحنی الکترون‌های منفی، مسیرهایی را یافت که در جهت مخالف منحرف می‌شدند و مربوط به ذرات باردار مثبت بودند و در عین حال جرمی برابر با یک الکترون داشتند. پیش از این فیزیکدان نظری انگلیسی پل دیراک چنین ذراتی را با حل نظری معادلات میدان الکترومغناطیسی پیش‌بینی کرده بود. اندرسون بعدها وجود فیزیکی پوزیترون را یافت.